بخشی از مقاله
چکیده
همیشه تفکرات و ظهور نوعی از معماری به منزله ورود به یک پهنه با تغییراتی در ورای فرهنگ و هنر آن منطقه همراه گردیده است. در این مقاله به بررسی موشکافانه تری از تعاریف گوناگون بر اندیشه و تفکرات مدرن و تاثیر آن ها بر زندگی و فرهنگ ایرانیان پرداخته شده است. واژه مدرنیسم از ریشه Modo به معنی تازگی ، گرفته شده است و از لحاظ زمان به قرن ششم میلادی بازمی گردد. مدرنیسم با معماری مدرن ، متفاوت است. مدرنیسم و مدرن به عنوان یک ایدئولوژی مطرح می شوند در حالی که معماری مدرن یک ایده و تفکر نیست ؛ بلکه سبک معماری است و زمان و مکان مشخصی را در بر می گیرد.
در این مقاله تلاش شده تا معماری معاصر ایران بررسی شود و همچنین تأملی بر چگونگی ورود معماری مدرن در عرصه معماری ایران شود. این مقاله با اتکا بر روش تحقیق و پژوهش مطالعات کتابخانه ای و با زمینه یابی ریشه ای موضوع ورود تفکری جدید بر معماری گذشته تا روزگار فعلی مورد بررسی و استناد قرار گرفته است.
مقدمه
»در مورد آغاز معماری معاصر ایران ، هنوز هیچ اتفاق نظری وجود ندارد.بعضی سال 1300 هجری شمسی را ، که مقارن با شروع دوره پهلوی اول و همزمان با اقدامات و اصلاحات تجددگرایانه اوست، به عنوان نقطه عطف تاریخ معماری معاصر به شمار آورده اند ، که این به طور ضمنی در بین همگان پذیرفته شده است و معمولاً هم به آن استناد می شود . بعضی دیگر تاریخ انقلاب مشروطه را که با تغییرات سیاسی و اجتماعی در ایران همراه است ، نقطه عطف و آغاز معماری معاصر می دانند. آنچه که بدیهی است ،آغاز تحولات و جریان فراگیر معماری معاصر ایران را باید از زمان قاجار که مقارن با جریان های نوظهور معماری است دنبال کرد و از طریق مشخصه های معماری و بناهای شاخص و زمینه ساز تاریخی ، به تعیین نقطه آغاز معماری معاصر ایران پرداخت.
از طرفی نیز »شروع معماری معاصر ایران را می توان از حدود سال 1300 به بعد تصور کرد. این زمانی است که در اثر تحولات سیاسی و اجتماعی جریان زندگی اجتماعی و اقتصادی ایران تغییر کرد، سیمای شهر ایران متحول شد و بناهای لازم برای زندگی جدید مانند ادارات ، کارخانجات ، بانک ها ، ایستگاههای راه آهن ، دانشگاهها و جز اینها ، و همچنین واحدها و مجموعه های مسکونی جدید در شهرها به وجود آمدند.
این بناها برخلاف بناهای قبل از تاریخ معاصر که بدست معماران سنتی طراحی و ساخته می شدند، به تدریج به دست معماران تحصیل کرده طراحی گردیدند. این عده را ابتدا معماران غیر ایرانی تشکیل می دادند و سپس اندک اندک معمارانی که در مدارس معماری خارج از ایران تحصیل کرده بودند و بدنبال آن با ایجاد اولین مدرسه معماری ایران در حدود سال های 1320 ، معماران تحصیل کرده ایرانی نیز به آنها اضافه شدند
به بیانی دیگر می توان این چنین ذکر کرد که تاریخ پیدایش معماری معاصر و مدرن را می توان اواخر دوره قاجار دانست؛ چرا که در این دوره ، به سرعت انتقال تفکرات و ایده ها رخ داد و از جمله خصوصیات جامعه مدرن، سرعت انتقال اطلاعات است و همین تبادل اطلاعات ، در امر فرهنگ و معماری ، بسیار مؤثر واقع شد . پیدایش معماری مدرن و نقطه آغازین آن ، به اواخر دروران قاجار بر می گردد اما اوج ظهورِ آن ،به دوران پهلوی مربوط می شود .
» گرایش به معماری مدرن از سال های میانی حکومت رضا شاه ، از سوی معمارانی چون گابریل گورکیان، وارطان هوانسیان، پل آبکار و رولان مارسل ذوبرول حمایت می شد . معماری این افراد تحت تأثیر معماری مدرن مکتب وین ، معماری اکسپرسیونیست آلمان قبل از دهه 1930 میلادی و آرت نووی فرانسه شکل گرفت.
از زمانی که فرهنگ غرب وارد معماری درونگرای ایرانی شد، معماری مدرن ایران شکل گرفت.تا قبل از ورود فرهنگ غرب به ایران ، معماری اورگانیک بسط یافته بود اما با ورود مدنیته معماری ایران ، به اشکال هندسی تغییر یافت. معماری ایرانی سراسر تزیینات بود و امری فرهنگی محسوب می شد اما با ورود مدرنیته و حدف تزیینات به امر اقتصادی مبدل گشت. از جمله ، شهرهایی که نقطه-ای در اتصال ایران و اروپا محسوب می شدند ، تهران را می توان نام برد.
تهران ، به عنوان پایتخت ایران ، نقطه اتصال ایران و اروپا بود و از اینرو، تغییرات در زمینه معماری ابتدا از تهران شروع شد و به سایر نقاط ایران ادامه یافت.
تقسیم بندی معماری معاصر ایران می توان چهار مقطع برای معماری معاصر ایران به شرح زیر پیشنهاد کرد:
مقطع اول : عهد ناصری 1254 ه. ش .تا پهلوی اول 1313 ه.ش. 1875 - میلادی - تا 1934 - میلادی -
مقطع دوم: دوره پهلوی اول 1314 ه . ش . تا پهلوی دوم 1332 ه . ش . 1935 - میلادی - تا - 1953میلادی -
مقطع سوم: پهلوی دوم 1333 ه . ش . - پهلوی دوم - تا 1349 ه . ش . 1954 - میلادی - - 1970 میلادی -
مقطع چهارم : پهلوی دوم تا جمهوری اسلامی 1350 ه . ش . تا به امروز - « فرهی، - 73 :1378
یکی از مشخصه های معماری در سالهای پایانی قاجار و اوایل دوران پهلوی، " شیوهی احیایی" بود . از نمونه بناهایی که به این سبک ساخته شده اند را می توان ساختمان مجلس شورای اسلامی نام برد. شیوه احیایی که با ساختمان شواری ملی آغاز می شود ، در دوران پهلوی اوج می گیرد و در زمان پهلوی دوم سبک و سیاقی متفاوت به خود میگیرد. از مشخصه های معماری مدرن در ایران ، تطبیق » شیوه معماری احیایی« و » شیوه معماری مدرن« و تطابق موضوعی آنهاست.
گرایش اصلی معماران ایرانی در دو دهه بعد از انقلاب، معماری در راستای میراث فرهنگی و معماری سنتی ایرانی بوده است و حداقل در ساختمانهایی که زیر نظر دولت به اجرا میرسیدند، گرایش دیگری نمیتوان یافت. این معماران تحت تاثیر جنبش پست مدرنیسم کلاسیسیم در صدد برآمدند که به معماری معاصر ایران، چهرهای ایرانی ببخشند.
عمده دغدغه معماران پس از انقلاب، آشتی دادن سنت با مباحث و تحولات معماری مدرن بوده است که این خصوصیت بیشتر در کارها و اندیشههای فارغالتحصیلان دانشگاه تهران دیده میشود. - بانی مسعود، - 1388 معماری ایرانِ بعد از انقلاب اسلامی ،از گذشتهی خود وام می گرفت
و وامدار گذشته بود . اما اکنون ویژگی بارز معماری معاصر ایران ، تکثرگرایی، تنوع گرایی و التقاط است .فعالیت های فرهنگی ، اجتماعی ، اقتصادی و سیاسی خارج از فضا، مکان و معماری انجام نمی شود و با تغییرات این فعالیت ها، معماری نیز تغییر می یابد و در واقع معماری مؤثر از آنها می باشد؛ نتیجه اینکه اکنون جدایی فضا از مکان رقم خورده است .مکان، جایگاه ، محل و اماکن را شامل می شود و فضا ، بستری است برای شکل گیری فعالیت ها و رفتارهای انسانی . فضا کلیه نیازهای انسانی را برآورد می کند و انسان در فضای معماری زندگی می کند.
در دوران قاجار از طریق مسافرت های شاهان و شاهزادگان و کارت پستال هایی که با خود به ایران می آوردند ، تغییراتی در جهت مدرنیزاسیون در معماری ایران شکل گرفت و این روند در دوران پهلوی به اوج خود رسید. اما آنچه که امروزه حائز اهمیت است ، نقش رسانه ها در پیشبرد معماری مدرن ایران و تغییرات در معماری ایرانی است. جذابیت ، سهولت و سرعت در استفاده از رسانه های جهانی ، سبب افزایش چشمگیر داده ها در زمینه معماری شده است.با افزایش داده ها کنترل آنها سخت تر شده است.طرح معماری سنتی، که نقش مهمی در ارائه طرح معماری داشت،جای خود را به نرم افزارهای ترسیمی و گرافیکی داده است.
مدرنیسم و شروع و سرگذشت معماری تهران تا به امروز :
معماری یک هنر است ، هنری که معمار با توجه به ذهنیت خود، طرح آن را پیاده می کند ولی بعداً کارکردی اجتماعی به خود می گیرد و همچنان یک حرفه است و می تواند منبع درآمد باشد.
معماری ریشه در فرهنگ دارد و هر فرهنگی معماری خاص خود را دارد ؛ بنابراین ما به ازای فرهنگ های متنوع و گوناگون در دنیا ، معماری های متفاوت و متنوع نیز وجود دارد. در این بین، عواملی نیز در معماری مؤثر هستند؛ از قبیلِ مصالح ساختمان، اقلیم ، فرهنگ ، رابطه ساختمان با انسان و ... و این معمار هست که باید تمامی جوانب را در نظر بگیرد تا بنایی را ایجاد نماید که از هر حیث بی نقص باشد.
معماری در ادوار مختلف دستخوش تغییر و تحولات بسیاری می شود و همچنان که به موازات تحولات اجتماعی ، اقتصادی ، سیاسی و غیره عرصه های گوناگون زندگی متحول می شوند ، معماری نیز تغییر می کند . بنابراین معماری امری پویا و در حال تغییراست.
دوران قاجار را برگزیدیم چون آغاز ورود مدرنیسم در ایران هست و ابتدا معماری تهران دچار تغییر و تحول می شود وبه موازات آن معماری دیگر شهرهای ایران تغییر می کند و در نهایت مدرنیسم به معماری سنتی ایران راه پیدا می کند.
» نام تهران برای نخستین بار در یکی از نوشته های تئودوسیوس یونانی در حدود اواخر سده دوم پیش از میلاد به عنوان یکی از توابع ری ذکر گردیده و قدیمی ترین سند فارسی در مورد تهران نشان می دهد که روستای تهران قبل از سده سوم هجری قمری وجود داشته است . در سال 1200 هجری قمری ، آقا محمدخان در تهران بر تخت می نشیند و تهران رسماً پایتخت کشور می شود.
به دنبال آن در سال 1284 هجری قمری در عهد ناصر الدین شاه حصار جدیدی به شکل 8 ضلعی با 12 دروازه ... احداث می گردد و به نام حصار ناصری معروف می گردد. - « قبادیان ، - 60 - 59 :1385 تهران از آنجا که از دوران قاجار پایتخت کشور بوده است از گذشته تا به امروز محل تمرکز فعالیت های سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی بوده است و همانگونه که قبلا ذکر شد ، آغاز تغییر و تحولات در معماری ، از تهران آغاز می شود و به سایر شهر های کشور سرایت می کند.
»شیوههای مواجهه با معماری ایران ، چه از زاویه متدولوژی و چه از زاویه ایدئولوژی ، گوناگون و در معرض تکوین است. کشوری پهناور، فرهنگی پهناورتر با تاریخی طولانی و تمدنی پر نشیب و فراز ، که همواره در معرض حمله ها و هجوم های داخلی و خارجی بوده و با انواع آیین ها و مذاهب و فرهنگ ها تماس داشته ، مسلم است که هر یک از جلوه های فرهنگی آن را نمی توان تنها از یک بعد بررسی کرد.شاید بتوان با توجه به آنچه تا کنون تدوین گردیده و به زیور طبع نیز آراسته شده ، شیوه های بیان و مواجهه با معماری ایران را برحسب زوایای نگاه متفکران و مقوله های مورد نظر آنان بر حسب عناوین اعتباری زیر دسته بندی کرد:
1. آشنایی با معماری ایران از زاویه باستان شناسی
2. آشنایی با معماری ایران از زاویه تاریخ و هنر
3. آشنایی با معماری ایران از زاویه اسطوره شناسی
4. آشنایی با معماری ایران از زاویه عرفان ایرانی
5. آشنایی با معماری ایران از نگاه انسان شناسی
6. آشنایی با معماری ایران از زاویه گوناگونی بناها و فضاهای شهری
7. آشنایی با معماری ایران از زاویه ادبیات فارسی - «حائری، 1378، - 14
تغییرات معماری تهران با ورود مدرنیسم :
در معماری سنتی شیوه های ساخت و ساز و فرم ساختمان ها به صورت پیوستار از دوران قبل به دوران جدید، انتقال یافته است . تغییر و تحول در ادوار مختلف به آنها راه نیافته است و شکل ثابت خود را در شرایط مختلف توانسته اند که حفظ کنند . از نمونه های معماری سنتی در شهر تهران ، می توان مسجد امام - شاه - و مدرسه مروی را نام برد.
معماری سنتی یکی از انواع گوناگون معماری های تهران است که از گذشته تا به امروز رایج بوده و همچنان باقی است . اما یکی از معماری هایی که در تهران زمان قاجار رایج بود، معماری به سبک نئو کلاسیک بود .این سبک از اواسط قرن هجده تا اواسط قرن نوزده در اروپا رایج بود و از اواخر دوران پادشاهی ناصر الدین شاه وارد ایران شد . در ساخت و ساز کاخ های سلطنتی و عمارات حکومتی از این سبک استفاده می شد . در این خصوص، عمارت خوابگاه وکاخ ابیض دو نمونه ای هستند که در دوران قاجاربه این سبک - معماری نئوکلاسیک - ساخته شده اند.
معماری ایران از اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی دچار بی نظمی شد در این دوران ، ساختمان هایی شکل گرفتند که هر کدام حاصل تلفیق و پیوند دوره های مختلف تاریخی بودند . به عبارت دیگر معماران تلاش نمی کردند تا خود را مقید به دورهی خاصی کنند و برای همین ، ساختمان های التقاطی بوجود آمدند و ساختمان های اداره پست و وزارت امور خارجه و صنودق پس انداز بانک ملی نمونه هایی از ساختمان های التقاطی این دوره، در شهر تهران هستند.
