بخشی از مقاله
چکیده
مراتع پشتوانه هاي پروتئینی کشور به حساب میآیند و سلامت دام و در نتیجه سلامت منابع پروتئینی و لبنی کشور وابسته به نوع علوفه و کیفیت آن است. خصوصیات کیفی پوشش گیاهی مفاهیم مختلفی نظیر خوشخوراکی، ارزش رجحانی، ارزش غذایی و هضمپذیري را در بر میگیرد. خوشخوراکی ذائقه یا طعم و مزه را شامل میشود که سبب چراي یک گیاه یا قسمتی از آن توسط دام میشود. دانش خوشخوراکی و گزینش گیاه در عمل چرا یکی از مهمترین جنبههاي علم مرتعداري است که در تعیین وضعیت، ظرفیت و گرایش مرتع نقش اساسی ایفا میکند. کیفیت علوفه در مراحل مختلف رشد متفاوت بوده و در نتیجه تعیین زمان حداکثر خوشخوراکی براي گونه هاي مختلف می تواند بر روي استفاده هر چه بهتر از علوفه مراتع و به حداکثر رساندن تولید دام تاثیر گذار باشد.
در این مقاله سعی شده است که چگونگی تاثیر بارندگی بر خوشخوراکی گونه هاي گیاهی و بخصوص گونه Halocnemum strobilaceum مورد مطالعه قرار گیرد. گونه Halocnemum strobilaceumیک بوته گوشتی شور پسند بوده که غالبا در مناطق شور و مرطوب ایران رشد کرده و به عنوان علوفه دامها بویژه در پاییز و زمستان استفاده میشود. اندام هاي هوایی Halocnemum strobilaceumبه صورت سبز چرا نمیگردند لیکن در تمام طول زمستان مورد چراي انواع کلاسه دام است. یکی از عوامل موثر و تعیین کننده در افزایش خوشخوراکی گیاه، رطوبت و شادابی گیاهان است. طبق مطالعات صورت گرفته در اراضی شور با بارش باران، شوري گیاه Halocnemum strobilaceum کاهش یافته و همچنین رطوبت آن افزایش مییابد که سبب افزایش خوشخوراکی و چراي هر چه بیشتر آن توسط دام میشود.
واژگان کلیدي: مراتع، خوشخوراکی، کیفیت علوفه، .Halocnemum strobilaceum
مقدمه
مراتع به عنوان گستردهترین عرصه خشکیهاي جهان بخش قابل توجهی از اراضی کشور ایران را نیز به خود اختصاص دادهاند. این گستره یکی از منابع پایه تولیدي کشور محسوب شده، جایگاه خاصی در تامین علوفه مورد نیاز حیات وحش و دام مزرعه دار دارد. تولید علوفه در این اراضی متکی به گیاهان مرتعی است که بر اساس ویژگیهاي رویشگاهی نظیر شرایط اقلیمی اعم از دما، بارندگی، ویژگیهاي خاك و .... در مناطق مختلف کشور مستقر شده، ترکیب گیاهی خاصی را بوجود آوردهاند - ارزانی و همکاران، . - 1385 یکی از جنبههایی که در مطالعه پوشش گیاهی مراتع مد نظر قرار دارد، بررسی کیفی پوشش گیاهی است. خصوصیات کیفی پوشش گیاهی مفاهیم مختلفی نظیر خوش خوراکی، ارزش رجحانی، ارزش غذایی و هضم پذیري را در بر میگیرد.
مراتع پشتوانه هاي پروتئینی کشور به حساب میآیند و سلامت دام و در نتیجه سلامت منابع پروتئینی و لبنی کشور وابسته به نوع علوفه و کیفیت آن است - دیانتی تیلکی و میرجلیلی، . - 1385 مراتع مهمترین بخش از منابع تجدید شونده کشور است که به دلیل ناچیز بودن هزینه تامین علوفه از آنها در مقایسه با هزینه تولید علوفه از طریق کشت زراعی، فشار زیادي بر آنها وارد میشود - رنجبري، . - 1374 دانش خوشخوراکی و گزینش گیاه در عمل چرا یکی از مهمترین جنبههاي علم مرتعداري است که در تعیین وضعیت، ظرفیت و گرایش مرتع نقش اساسی ایفا میکند. ناسازگار بودن نوع دام با گونههاي مرتعی سبب میشود که دام وقت بیشتري را صرف جستجوي علوفه نموده و بدین وسیله لگدکوبی خاك زیادترشود.
بدین لحاظ شناخت خوشخوراکی گیاهان مرتعی و به تبع آن انتخاب نوع دام مناسب با آن گیاهان سبب می شود که نه تنها پوشش مراتع حفظ گردیده و از فرسایش خاك جلوگیري شود بلکه با مدیریت صحیح و پایدار سبب افزایش تولیدات دامی نیز می شود - قدسی راثی، . - 1996 در تحقیقی در مناطق شور استان قم به این نتیجه رسیدهاند که گونه چراتان - Halocnemum - strobilaceum از گونه هاي معرف مناطق با شوري بالا بوده و مقاوم ترین گونه به شوري است. گیاهان مناطق خشک و بیابانی به دلیل قدرت سازگاري با شرایط فوقالعاده دشوار محیطی نظیر کمبود رطوبت، دماي بالا، تجمع املاح در خاك، کمبود مواد آلی، نوسانات شدید دمایی در طول شبانه روز، وزش باد هاي شدید و فرسایش بادي و آبی، از گونه هاي بسیار ارزشمند محسوب گردیده و به همین دلیل این گونهها جزء ذخایر ارزشمند ژنتیکی محسوب میگردند و در کاربرد آنها، علاوه بر سازگاري، باید نیازهاي اکولوژیک، مقدار تولید، ارزش غذایی، خوشخوراکی، زادآوري طبیعی، روش تکثیر و ارزش حفاظتی آنها مورد توجه قرار گیرد - ثابتی، . - 1373 گونه چراتان - Halocnemum strobilacium - از خانواده اسفناجیان بوده که غالباً در مناطق شور و مرطوب ایران رشد کرده و به عنوان علوفه دامها بویژه در پاییز و زمستان استفاده می شود - رسولی و امیري، . - 1389
خاك هاي شور و گیاهان شور پسند از ویژگیهاي عمومی و بخشی از خصوصیات زیستگاهی مناطق بیابانی و استپی هستند. مناطق شور در زمینهاي خشک توسعه مییابند. Halocnemum strobilaceumیک بوته گوشتی شور پسند است که در مناطق استپی و بیابانی یافت میشود - والی، . - 2006 کشور ما ایران، داراي مناطق وسیع شور و کویري است و حدود 12/5 درصد از عرصه کشور به این مناطق تعلق دارد. از جمله گونههاي کلیدي مراتع شور و قلیاي استان گلستان چراتان را می توان نام برد. این گونه گیاهی چند ساله، اغلب بوته اي، به ندرت درختچهاي، به ارتفاع 25 تا 50 و به ندرت تا 80 سانتی متر، از پایین منشعب، بدون کرك، به رنگ سبز متمایل به زرد، ارغوانی و یا رنگهاي بین سبز و ارغوانی.انشعابهاي مسن بند بند با بندهاي به طول حدود چهار میلی متر و قطر حدودسه میلی متر، انشعابهاي جوان گوشتی با بندهاي کوتاه تر، برگ ها تحلیل رفته و متقابل. گل آذین سنبله مانند به طول تا چهل سانتی متر و قطر دو تا چهارمیلی متر، متقابل و بدون پایک. برگه ها حدود یک ونیم میلی متر. بساك تا میانه شکافته، بدون زایده، دانه به طول 0/8 تا 0/9 میلی متر، تخم مرغی نامنظم، قهوه اي متمایل به نارنجی. زمان گلدهی و رسیدن میوه پاییز می باشد.
در ایران این گونه در شمال غرب، مرکز، جنوب و جنوب شرق میروید، و مناطق گرگان، آذربایجان، اصفهان، یزد، فارس، هرمزگان، بوشهر، خوزستان، بلوچستان، خراسان، سمنان، تهران، قم و اراك را شامل میشود - اسدي، . - 1380 گونه چراتان به خاطر داشتن بیشترین درصد پوشش تاجی و ترکیب گیاهی مراتع شور و قلیایی، تامین علوفه در فصول پاییز و زمستان و همچنین به جهت حفاظت از خاك با توجه به اقلیم خشک و نیمه خشک منطقه و حفاظت از گونه هاي خوشخوراك در پناه خود، از اهمیت بسیار زیادي برخوردار بوده و لازم است در مدیریت مراتع به اهمیت آن توجه کافی بشود - حسینی و همکاران، . - 1386
مواد و روش ها
مطالعه حاضر به روش مروري انجام گرفته است. با توجه به واژه هاي کلیدي خوشخوراکی، کیفیت علوفه، Halocnemum strobilaceum و ارزش رجحانی، در اینترنت و سایت هاي مرتبط، به جستجوي مقالات و پژوهش ها به زبان هاي انگلیسی و فارسی در این حوزه پرداخته شده است. مقالات و پژوهش هاي مرتبط مورد مطالعه قرار گرفتند، در نهایت ضمن بررسی منابع و بیان جنبه هاي گوناگون این بررسی ها نقطه نظرات نویسنده ها در مورد خوشخوراکی گونه مورد بحث و اثر بارندگی بر روي آن پرداخته شده است.
نتایج و بحث
خوشخوراکی در ارتباط با خصوصیات و شرایط گیاه است که باعث بوجود آمدن انگیزه انتخاب آن توسط دام میشود - هدي، . - 1975 خوشخوراکی ذائقه یا طعم و مزه را شامل میشود که سبب چراي یک گیاه یا قسمتی از آن توسط دام می شود - مقدم، . - 1384 پروونزا - 1999 - عقیده دارد خوشخوراکی رابطه درونی مابین طعم - بو، مزه و بافت - یک خوراك و اثرات پس از هضمی مواد غذایی و سموم است که هر دو از خصوصیات شیمیایی گیاه و مرحله تغذیهاي دام و تجربه پیشین او از مواجهه با آن خوراك، تاثیر میپذیرد. مراتع از گونه هاي مختلف گیاهی با خصوصیات رویشی و فنولوژي متفاوت تشکیل شده که ارزش چرایی معینی دارند.
از این روي دام چراکننده نیز بر حسب آن از خود رفتار چرایی خاصی بروز می دهد. بدون شناخت این رفتارها برنامهریزي و مدیریت مرتع و دام مقدور نمیباشد. گونه هاي مختلف علفخواران وحشی و اهلی، جیره روزانه خود را از علوفه موجود در یک آشیانه، جامعه گیاهی، قلمرو یا زیستگاه خود انتخاب مینمایند. گیاهان ترجیح داده شده، خوشخوراك نامیده میشوند. ارزش رجحانی به عکسالعمل هاي رفتاري دام بر میگردد ولی خوشخوراکی بیشتر به خصوصیات گیاه مربوط می شود - هدي و دنیس، . - 1994 خوشخوراکی را می توان بدین صورت تعریف کرد که مجموع عواملی است که سبب میگردد یک گیاه در مقابل گیاه دیگر خوشخوراك باشد - مقدم، . - 1384انتخاب گیاه توسط دام در واقع پدیده پیچیدهاي است که
