بخشی از مقاله
چکیده
آب بعنوان یکی از مولفه های اساسی در شکل گیری تمدن های بزرگ نقش کلیدی ایفاء نموده و به نوعی در توسعه اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی جوامع گوناگون اثرگذار بوده است. به همین دلیل اقوام پیشرو بمنظور استفاده بهینه از این منبع ارزشمند در جهت تحکیم ساختارهای اجتماعی ، صنعتی و کشاورزی مبادرت به طراحی و ساخت تاسیسات آبرسانی نموده و از این رهگذر به توفیقاتی نایل آمده اند ؛ که شبکه آبیاری قدیم دزفول نمونه بارزی از مصادیق این موفقیت محسوب می گردد . هدف از این مقاله بررسی چگونگی تاثیرگذاری »تاسیسات قدیمی« در رشد و شکوفایی جامعه شهری دزفول و مقایسه ی آن با »خدمات شرکت آب وفاضلاب شهری« می باشد . بدین منظور روش میدانی و مطالعات کتابخانه ای برای جمع آوری داده ها و تفسیر کیفی آنها در یک چارچوب تحلیلی فنی،مهندسی، جامعه شناختی، اقتصادی و روانشناختی مورد استفاده واقع شده است .
نتایج حاصله از این پژوهش بیانگر آنست که قنوات قدیمی بعنوان سازه های آبرسانی بخش های کشاورزی و صنعتی در رشد و شکوفایی دزفول بزرگ اثر گذار بوده ،در حالیکه شبکه آبیاری شهری در رونق بخشیدن و بهبود کیفیت زیست محیطی شهر دزفول نقش آفرین بوده است . نتایج همچنین نشان می دهد که خدمات آبرسانی تاسیسات قدیمی شرکت آبیاری به رغم به روز نبودن فن آوری آن در پمپاژ، انتقال و توزیع آب شهری از نظر اقتصادی، فنی-مهندسی نسبت به شرکت آب وفاضلاب شهری دارای برتری می باشد. علاوه بر این تاسیسات قدیمی می تواند با یک باز سازی ارزان قیمت، خدمات خود را کماکان با مزایای بهتری تداوم بخشد. این پژوهشمالاً تزریق سرمایه گذاری بیشتر در جهت تجهیز تاسیسات قدیمی با نگاهی آینده نگر به منظورصیانت از زیر ساخت های این نهاد را الزامی می نماید.
کلید واژه ها: آبیاری قدیمی، تاسیسات آبرسانی،توسعه پایدار، رقابت پذیری
-1 مقدمه
منابع آّب و خاک زمینه ساز حیات بشری و از عوامل مهم توسعه بخش های صنعتی ، کشاورزی و شرب شهری مناطق خشک و نیمه خشک بوده و از اهمیت زیادی برخوردار است - . - 1 شیوه های متعددی برای استحصال ، انتقال و توزیع منابع آب برای بخش های فوق بکار گرفته شده که نمونه آن در مناطق خشک و نیمه خشک بصورت سازه هایی موسوم به »کاریز و قنات« طراحی و تاسیس گردیده که تفاوت آنها از نظر ماهوی در نحوه استفاده ازآنها مستتر است - . - 2با توسعه فناوری و نیاز به بهره وری بهینه از امکانات محدودی چون آب، برای تداوم روند فزاینده ی کیفیت زندگی شهری، ضرورت طراحی شبکه لوله کشی و ساخت سامانه های آبرسانی را اجتناب ناپذیر نموده است .
ساخت این تاسیسات، زندگی شهری را با نوعی تحول ساختاری مواجه نموده بگونه ای که از آن به عنوان جایگزین مناسبی برای آبرسانی به شیوه ی سنتی قنوات، استفاده شده است. از اینرو "سربطاق ها" - سقیه ها - به مثابه منبعدسترسی؛ "سقا ها" بعنوان حامل آب و"مشک ها" و " مسقنهها "بعنوان ظروف انتقال و توزیع آب نمیتوانست در جوامع امروزی کاربرد داشته باشد. دلایل عمده این امر نداشتن صرفه اقتصادی،عدم انعطاف پذیری وزمان توزیع آب با شیوه سنتی در جوامع رو به رشد بوده است. ودر نهایت ضرورت استفاده از تاسیسات لولهکشی شهری بیش از پیش احساس گردیده است.
در این راستا تعدادی از مردم نیکوکار و نوآور دزفول درصدد راه اندازی و ایجاد تاسیساتی بودند که لازم بود تجهیزات آن از خارج از مرزهای کشور تامین گردد . با چنین رویکردی سرمایه اولیه این تاسیسات که تحت عنوان »شرکت آبیاری با سهام عام« ثبت گردید تا بتواند پمپها، لولهها، تجهیزات برقی ودیگر ضمائم مورد نیاز را از اروپا وارد نماید. بدین منظور شرکت مورد نظر در سال 1323 تاسیس و در همان سال بهرهبرداری از آن آغاز گردید که می توان آن را »فاز اول توسعه دزفول« نامگذاری نمود.
-2 مواد و روش
تاسیسات هیدرولیکی شرکت آبیاری در شمال غرب دزفول ودر کنار ساحل شرقی رودخانه دز، در فاصله چند متری بالادست رودبند و در مجاورت گورستان کاشفیه در یک نقطه استراتژیک که دارای آبگیر مناسبی است بنا گردید. این تاسیسات شامل ایستگاه پمپاژ ی است که مرکب ازچندین پمپ آلمانی وانگلیسی بوده وهر کدام با ظرفیت 8 اینچ، جریان آب را به یک مخزن چوبی در یک نقطه مرتفع ذخیره نموده تا با ایجاد بار هیدرولیکی کافی، آب را از طریق لولههای انتقال بصورت ثقلی برای مصارف شهری هدایت نماید. منبع اصلی این آب »رودخانه دز« میباشد که حداقل دبی آن قبل از احداث سد دز به 100 متر مکعب در ثانیه و حداکثر آن درشرایط سیلابی به 1500متر مکعب در ثانیه می رسید.شایان ذکر اینکه آبرسانی در شرایط سیلابی امکان پذیر نبوده است.روش کار، استفاده از داده های دست اول در قالب انجام فعالیت های میدانی و انجام مصاحبه با دستاندرکاران این صنعت و تلفیق آن با منابع دست دوم ناشی از مطالعات کتابخانهای به منظور تفسیر نتایج آن در چهارچوب روشهای کیفی بوده است.
-3 نتایج و بحث
نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که شیوه ی آبیاری سنتی قنوات در زمان خود یکی از دستاوردهای مهم مهندسی هیدرولیک بوده که برای استحصال، انتقال و توزیع آب بخشهای مختلف آنهم با راندمان بالایی مورداستفاده قرار گرفته است. لیکن این تاسیسات به دلیل ویژگیهای خاص طراحی و عدم انعطاف سیستم انتقال وتوزیع برای استفاده در برخی از مناطق بافت قدیم مناسب نبوده اند. از این رو سیستم های آبرسانی لوله کشی شهری حتی با فن اوری ابتدایی آن زمان، دارای قابلیت کافی برای تامین نیازهای شهری را داشته است . این در حالی است که سامانه ی جدید آبرسانی از نظر میزان جریان،مدت زمان جریان، دفعات بهره برداری و قابلیت دسترسی به آب، آن هم به صورت منعطف، نیاز گروههای مختلف مصرفی را به میزان رضایت بخشی تامین نموده است. به همین دلیل، سامانه جدید پس از راه اندازی، مطلوبیت عام یافته و به سرعت مورد اقبال عمومی جامعه ی شهری دزفول قرارگرفته است. نتایج نشان می دهد که این سامانه در بافت قدیم شهری بدون چالش نبوده، زیرا اجرای پروژه ی آبرسانی مذکور در معابری که فاقد لوله کشی مستقیم بوده وبه دلیل توپوگرافی و بافت خاص شهری مشکلاتی در انتقال و توزیع ایجاد می نمود.
