بخشی از مقاله
تاثیر حکومتهای اشکانی و ساسانی بر شیوه معماری پارتی
چکیده
حکومتهای ایران باستان شامل مادها، هخامنشیان، سلوکیان، اشکانیان و ساسانیان میباشد که در مجموع سبکهای معماری ایرانی در این دوره شامل: معماری پارسی، معماری پارتی است. این پژوهش به بررسی تاثیرات حکومت اشکانی و ساسانی بر شکلگیری و چگونگی معماری پارتی اشکانی و پارتی ساسانی میپردازد. هدف پژوهش این است که با بررسی حکومتهای اشکانی و ساسانی؛ و ویژگیهای معماری و شهرسازی این دوران، ارتباط بین آن را شناسایی و تاثیر اندیشههای حکومتی آنان را بر سبک پارتی، در قالب مصادیق معماری هر دوره تبیین نماید. تحقیق از نوع نظری با روش توصیفی میباشد. نتایج بررسیهای نگارندگان نشان میدهد که مسائل مختلفی بر سبک معماری پارتی اشکانی اثر گذاشتند که عبارت اند از: وضع فرهنگی دوره سلوکیان - وضعیت سیاسی، اقتصادی و اجتماعی اشکانیان - هماهنگی نداشتن کاربرد سنگ با اقلیم ایران - تاثیر پذیری از دوره قبل و تاثیر گذاری بر دوره بعد. مجموعه این دلایل اشکانیان را بر آن داشت تا در طول دوره حکومت خود، معماری را خلق کنند که بی سابقه از دوره قبل (هخامنشیان و سلوکیان) باشد. معماری ساسانیان در ادامه سبک معماری پارتی بوده با این تفاوت که ساسانیان در پی بازنمایی اقتدار حکومت سیاسی پارسها بودند، به عنوان نمونه میتوان به، به کار گیری مولفههای خاص از معماری پارسی (گچبری طاق نماهای داخلی کاخ سروستان) و ایجاد آثار نزدیکی آثار معماری پارسی (نقشرستم) اشاره کرد. تاثیر اصلی این سبک معماری از حکومت دینی ساسانی است از جمله در شهرسازی که بر مبنای طبقات اجتماعی ساختار شهر سامان پذیرفته است.
واژههای کلیدی: شیوه معماری پارتی، شهرسازی پارتی، اشکانیان، ساسانیان، ایران باستان.
1
-1 مقدمه
آریاییها به سه شاخه اصلی ماد، پارس، پارت شناسایی می شوند. در ابتدای امر مادها که در غرب ایران ساکن بودند دولتی تشکیل دادند. دولت مادر در سال 550 قبل از میلاد منقرض و جزء دولت پارس شد. پارسها به رهبری کوروش، دولت هخامنشیان را تشکیل دادند. شیوه ای که در دوره هخامنشی منتهی به پیدایش آثار معماری گردید اولین شیوه مدون معماری ایرانی است که به شیوه پارسی معروف است.
در سال 330 ق.م اسکندر مقدونی، آخرین پادشاه هخامنشی را شکست داد و او و جانشینانش به مدت حدودا دو قرن بر ایران حکمرانی کردند. از این دوران آثار معماری چندانی باقی نمانده است. از سال 250 پیش از میلاد مسیح گروه دیگری از آریایی ها به نام پارتوآ (پارتها) که به سلسله اشکانیان معروف اند، حکومت را در دست گرفتند. اشکانیان دومین شیوه معماری ایرانی که به شیوه پارتی معروف است را پایه ریزی کردند. این شیوه به معماری گفته می شود که بعد از حمله اسکندر در ایران معمول شده و در دوره اشکانی ، ساسانی صدر اسلام و در بعضی نقاط حتی بعد از اسلام تا قرن سوم و چهارم هجری ادامه داشته است. متأسفانه آثار کمی از دوره اولیه آن در ایران به جای مانده است.
ساسانیان خود را از اعقاب پارسی ها میدانستند و همواره به عظمت و اعتلای ایران و قدرت و اعتبار حکومت خود توجه داشتند، شیوه معماری پارتی را تکمیل کردند هر چند که به علت جنگهای متوالی که با رومیان، همسایه غربی ایران داشتند قادر به احداث ساختمانها و کاخهای بزرگ مانند پارسها نشدند، لکن سعی کردند که بناهای با ارزشی را با استفاده از مصالح ساختمانی اطراف هر کاخ به وجود آورند که خوشبختانه بسیاری از این آثار در ایران کنونی باقیمانده است. [1]
-1-1 پیشینه تحقیق
در کتاب سبک شناسی معماری ایرانی [1] و کتاب تاریخچه و شیوههای معماری در ایران [2] به معرفی سبکهای معماری ایرانی و ویژگیهای معماری آنها پرداخته شده است. این پژوهش در پی آن است که با بررسی حکومتهای اشکانی و ساسانی؛ و ویژگیهای معماری و شهرسازی این دوران، ارتباط بین آن را شناسایی و تاثیر اندیشههای حکومتی آنان را بر سبک پارتی، در قالب مصادیق معماری هر دوره تبیین نماید.
-2 بیان مسئله
مسئله پژوهش آن است که با بازشناسی ارتباط حکومتهای اشکانی و ساسانی؛ و ویژگیهای معماری و شهرسازی این دوران، دریابد تاثیر اندیشههای حکومتی آنان را بر سبک پارتی چیست؟
1-2 سوال تحقیق
آیا اندیشههای حکومتی اشکانیان و ساسانیان در سه نظام حکومتی، اقتصادی، مذهبی بر سبک پارتی تاثیر گذار بودهاند؟ و دیگر اینکه آیا نمود اندیشههای حکومتی اشکانی و ساسانی در سه نظام مذکور دارای آثار معماری برای تطبیق در هر دوره میباشد؟
2
-2-2 فرضیه تحقیق
به نظر میرسد اندیشههای حکومتی اشکانیان و ساسانیان در سه نظام حکومتی، اقتصادی، مذهبی بر سبک پارتی تاثیر گذار بودهاند و نمود آن را در آثار معماری برای هر دوره میتوان تبیین نمود.
-3 مبانی نظری
-1-3 اشکانیان، پارتها
در سال 330ق.م اسکندر مقدونی آخرین پادشاه هخامنشی را شکست داد. او و جانشینانش به مدت حدودا دو قرن بر ایران حکمرانی کردند. از دوره فرمانروایی یونانیان بر ایران اثری بدان شکل باقی نمانده و می توان گفت تاثیر چندان عمیقی بر معماری ایران نداشته اند. از سال 250 پیش از میلاد مسیح گروه دیگری از آریایی ها به نام پارتوآ (پارت ها) که به سلسله اشکانیان معروف اند، حکومت را در دست گرفتند و تا سال 224 پس از میلاد مسیح، حکومتشان تداوم پیدا کرد.
یونانیان در مدت اقتدارشان در ایران تمایل زیادی داشتند که فرهنگ خود را بر ایرانیان تحمیل نمایند، خصوصا معماری که پیشرفته ترین هنر یونان آن زمان بوده است ولی در عمل مشاهده می شود که معماری دوره اشکانیان و بعد، اثری از معماری یونانی ندارد. شیوه ای که از دوره اشکانیان (پارت ها) و در چهار قرن بعد از آن یعنی در دوره ساسانیان تا ظهور اسلام در ایران رواج داشت، به شیوه پارتی معروف است. این شیوه نه تنها تا تاریخ انتهای سلسله ساسانی 652) میلادی) بلکه در بعضی مناطق ایران، تا قرون سوم و چهارم هجری نیز به صورت آثار معماری دنبال شده است. کلیاتی از خصوصیات شیوه پارتی به شرح زیر است:
-1 حداکثر استفاده از مصالح محلی (بوم آورد) مثل استفاده از سنگ لاشه ، خشت خام یا پخته و… -2 استفاده بسیار خوب از تکنیک پیشرفته طاق و گنبد.
-3 تنوع فوق العاده در طرحها.
- 4 پرهیز نکردن از شکوه ارتفاع زیاد. [3]
-1-1-3 نظام حکومتی، اقتصادی، مذهبی اشکانیان
نظام سیاسی: غیر متمرکز (ملوک الطوایفی) نظام اقتصادی: ناپایدار و غیر ثابت
نظام مذهبی: پرستش خدایان سه گانه و گاها قدرت گرفتن یکی از خدایان در یکی از مناطق [4]
-2-1-3 ویژگیهای شیوه معماری پارتی اشکانی
· استفاده از انواع طاق های مازهدار و گنبد
· استفاده از سنگ های پاکتراش بدون ملات در برخی از بناها
· ایجاد بناهایی با یک یا دو یا چهار ایوان طاق پوش
· استفاده از سنگ لاشه و ملات گچ در ساختار بنا و سازه های آن
3
· اختلاط هنر بومی با هنرهای یونانی و رومی
· آمودهای گچی و رنگ آمیزی روی بدنه های داخلی [4]
-2-3 ساسانیان
ساسانیان خود را از اعقاب پارسی ها میدانستند و همواره به عظمت و اعتلای ایران و قدرت و اعتبار حکومت خود توجه داشتند، شیوه معماری پارتی را تکمیل کردند هر چند که به علت جنگهای متوالی که با رومیان، همسایه غربی ایران داشتند قادر به احداث ساختمانها و کاخهای بزرگ مانند پارسها نشدند، لکن سعی کردند که بناهای با ارزشی را با استفاده از مصالح ساختمانی اطراف هر کاخ به وجود آورند که خوشبختانه بسیاری از این آثار در ایران کنونی باقیمانده است.
از آنجا که دین رسمی کشور در زمان ساسانیان دین زرتشتی بوده لذا برای آتش احترام خاصی قائل بودند و آنرا مقدس می شمردند و برای نگهداری و نگهبانی از آتش پرستشگاه یا جایگاه های مخصوصی به نام آتشکده با کالبد چهار طاقی می ساختند ، آتشکده نیاسر در نزدیکی کاشان از بناهای این دوره است که در این بنای چهار طاقی که نشان دهنده یکی از تحولات معماری در عصر ساسانی است شیوه های طا ق زنی مانند طاق رومی و ضربی دیده می شود. [5]
مهم ترین مشخصه معماری ایرانی در این دوره که نسبت به معماری یونانی متمایز است، اصل جفت و پدجفت یا قرینگی و ناقرینگی است. بدین معنی که ساختمان هایی که برای نیایش ساخته شده اند (که می بایست در آنها دید انسان به یک نقطه معطوف باشد ) از جفت یا قرینگی استفاده شده است ولی در ساختمان هایی با کارکرد مسکونی مانند خانه ها و کاخ ها باید تنوع داشته باشند از پدجفت یا ناقرینگی، بهره بری شده است، مانند کاخ سروستان.
در رابطه با ویژگی تنوع فوق العاده در طرحها، در دوره ساسانیان می توان گفتتقریباً دو بنا را نمیتوان یافت که باهم شباهتی کامل از نظر عملکرد و یا نقشه داشته باشند و هر کدام تنوع خاصی دارند. این از ویژگیهای معماری ایرانخصوصاً شیوه پارتی است. [5]
-1-2-3 نظام حکومتی، اقتصادی، مذهبی ساسانیان
نظام سیاسی: متمرکز و قوی نظام اقتصادی: قوی و پایدار
نظام مذهبی: رسمیت مذهب زردشتی و رشد مسیحیت [6]
-2-2-3 ویژگیهای شیوه معماری پارتی ساسانی
· استفاده از انواع طاق های مازه دار و گنبد
· استفاده از سنگ لاشه و ملات گچ(در ساختار و سازه بناها) در سطح وسیع
· محوریت تالار گنبددار در بنا
· مرکزیت حیاط سرباز و قرارگیری اتاق ها در فضای سرپوشیده در اطراف حیاط
· رشد شهرسازی
4
· ساخت برج های نگهبانی در اطراف شهرها
· ساخت معابد و چارطاقی های کثیر در سراسر ایران
· آمود گچ کاری و گچ بری در نمای خارجی و داخلی بناها [6]
-3-3 شهرسازی در معماری ایرانی
معماری ایرانی ماهیتاً یک معماری شهری است و شکل گیری و زوال آن را میبایست در شهرها جستجو کرد. رابطهی بین شهرسازی و معماری در گستره ی ایران زمین به نحوی در هم تنیده که نمی توان آنها را از هم جدا نمود. اینکه ابتدا تفکر شهرسازی وجود داشته و بعد در سایهی آن معماری پدید آمده و یا اینکه ابتدا به رمز و رازهای خلق فضاهای خرد پی برده شده و سپس در مقیاس کلان عمل نمودهاند سوالی است که شاید هرگز نتوان به آن پاسخ داده شود. معیارهای انتخاب مکان شهر در گذشته به عوامل زیر بستگی داشته است:
نزدیکی به منابع تأمین آب - واقع بودن بین شاهراهها و مسیرهای بازرگانی - مرکزیت داشتن نسبت به کل منطقه - سیل گیر نبودن - سخت بودن زمین - ضدزلزله بودن و مکانهایی که با معماری بومی منطقه بتوان هوای آن را تعدیل نمود و ...
سابقهی شهرسازی و شهرنشینی در ایران به هزاره های قبل برمی گردد. مطالعات باستان شناسی نشان میدهند که شهرهای ایران باستان بر اساس طبقات اجتماعی آن زمان شکل گرفته بودهاند که عبارتاند از: ارتشتاران، موبدان، استریوشان و صنعتگران. هر کدام از این ردههای اجتماعی در محلات مخصوص به خود سکنی میگزیدند و کل محلات و کهندژ شهر که محل حاکم نشین شهر بوده در یک برج و بارو قرار داشته که پشت برج ها و باروی شهر نیز یک خندق حفر شده که برای دفاع شهر در مقابل حملات نظامی کارساز بوده است. در جدول((1 خصوصیات شهرهای ایران باستان ارائه گردیده است.
خلاصه ویژگیها و اقدامات حکومتی، معماری و شهرسازی دوره سلوکیان، اشکانیان و ساسانیان در قالب جدول (2) بیان گردیده است.
یافتهها
-1-4 یافتههای شیوه معماری پارتی اشکانی -1-1-4 دسته بندی ویژگیهای شیوه معماری پارتی اشکانی
با توجه دسته بندی کردن ویژگیهای معماری پارتی اشکانی و بررسی های صورت گرفته (جدول (3 مسائل مختلفی بر سبک معماری پارتی اشکانی اثر گذاشتند تا اشکانیان را بر آن داشت تا معماری بی سابقه ای را خلق کنند.
-2-1-4 بررسی دلایل تغییر ساختار در معماری پارتی نسبت به دوره قبل
در مجموع مسائل مختلفی بر سبک معماری پارتی اشکانی اثر گذاشتند، از جمله وضع فرهنگی دوره سلوکیان که »تمایل زیادی داشتند فرهنگ خود را بر ایرانیان تحمیل نمایند (خصوصا معماری که پیشرفته ترین هنر یونان آن زمان بوده است[7] «( و وضعیت سیاسی، اقتصادی و اجتماعی اشکانیان. زیرا »برای رسیدن به خودبسندگی و استفاده از مصالح بوم آورد نمی توانسته اند مصالح را مثل دوره هخامنشی از راههای دوردست بیاورند. از طرفی کاربرد سنگ با اقلیم ایران هماهنگی نداشته و این خود یکی از دلایل عدم استفاده از سنگ در ادوار مختلف است. در مجموع با وجود جاذبه های تمدن یونان ، پارتها دنبال آن تمدن نرفته و حتی از معماری هخامنشی نیز تقلید نکردهاند. به همین دلیل اختراع بزرگی را در طول تاریخ معماری بشر که همان پوششهای طاقی در دهانه های بزرگ و در سطوح چهارگوش است شکل داده اند. البته در معماری دوره های قبل از آن نیز از پوششهای طاقی در ایران استفاده شده است . ولی به نظر میرسد که پارتها، به دلیل ضرورتهای مختلفی که در آن زمان ایجاب می کرده ، به معماری و هنر قدیم خصوصاً، معماری زمان مادها و حتی پیش از آن یعنی عیلامیها (چغازنبیل) بازگشته ، و با توان بسیار بالایی پوششهایی با دهانه بزرگ را از مصالح موجود پوشاندهاند. [7] مجموعه این دلایل اشکانیان را بر آن داشت تا در طول دوره حکومت خود، معماری را خلق کنند که بی سابقه از دوره قبل (هخامنشیان و سلوکیان) باشد. با توجه به مسئله تاثیر پذیری و تاثیر گذاری که در جدول (4) بیان گردیده است، می توان گفت دوره اشکانیان مانند یک دوره گذار می باشد. به عقیده گریشمن، »پارتیان توانستند تداومی را در هنر ایران زمین تامین کنند و بین هنر هخامنشی و هنر ساسانی پلی پزنند.[8] «
بررسی آثار معماری پارتی اشکانی
الف: تاثیر پذیری از دوره های قبل
اختلاط هنر بومی با هنرهای یونانی و رومی - استفاده از سنگ های پاکتراش بدون ملات در برخی از بناها
شکل (1) طاق بستان، پوشش خدایان ایرانی با لباس یونانی، تاثیرات هجاری ها از یونان
7
ب: تاثیر گذاری روی دوره های بعد
