بخشی از مقاله
تأثیر معماری ساسانی بر اجزاء وفرم معماری ایرانی اسلامی
چکیده
معماری اسلامی ایران تداوم طبیعی معماری دوره ساسانی است و شناخت و مطالعه این معماری میتواند راهگشای ما در شناخت معماری دوره اسلامی و جنبههای مختلف آن باشد. متأسفانه علیرغم این مهم معماری این دوره به طور شایسته و جامعشناسی و مطالعه نشده و ابهامات اساسی در خصوص سیر تحول و تکامل این معماری، تاریخگذاری بناهای بر جای مانده، گونهشناسی، عناصر و اجزاء تکنیکها، شیوههای معماری و موارد دیگر وجود دارد.
معماری ساسانی در حقیقت تداوم و تکامل معماری اشکانی است. تمرکز توان معماری به ساخت بنای کاخها و معابد - در کنار تنوع گستردهای از بناها با کارکردهای مختلف - ، استفاده از نقشههایی با عنصر مسلط ایوان، گنبدخانه و صحن، توانایی بسیار در برپایی سازههای طاق و گنبد، استفاده استادانه از مصالح در دسترس، به ویژه سنگ لاشه و ملات گچ، استفاده گسترده و هنرمندانه از تزیین گچبری و موارد دیگر از شاخصههای معماری ایران دوره ساسانی است که در این مقاله به آن پرداخته میشود.
مقدمه
در سال 224 میلادی با تأسیس سلسلهی ساسانی فرهنگ و تمدن ایرانی جان دوبارهای گرفت و زمینهای فراهم شد تا هنرهای مختلف از جمله معماری رشد و توسعه پیدا کند. معماری هخامنشی حداقل در طرح و کلیات استقلال داشت و به عنوان یک شیوه - شیوه پارسی - مطرح است - پیرنیا، . - 19-38 :1382 با سقوط امپراتوری هخامنشی و تسلط یونانیان و سپس روی کارآمدن اشکانیان، این شیوه تداوم پیدا نکرد و شیوه جدیدی - شیوه پارتی - - همان: - 129-92 جایگزین آن شد که از نظر طرح، عناصر، تزیینات، اجرا و حتی مصالح با شیوه پارسی متفاوت بود. شیوه جدید هرچند شالوده معماری دوره ساسانی را شکل داد، اما به جهت تنوع طرحها، اجزا و عناصر به کار گرفته و نیز اقتباس زیاد از معماری مناطق مختلف، بیشتر یک مرحله انتقالی و مجموعهای از تجربهها محسوب میشود؛ تجربههایی که در دوره ساسانی به شیوهای مستقل و متکامل تبدیل شد و در قالب معماری اسلامی به حیات خود ادامه داد.
معماری ایران در دوره ساسانی علیرغم حیات طولانیمدت سلسله ساسانی، آثار معماری زیادی از این دووره بر جای نمانده است؛ لذا مشکلاتی در مطالعهی سبکشناسی، تاریخگذاری و جنبههای مختلف معماری این دوره وجود دارد گونه شناسی بناهامعماری ساسانی تنوع گستردهای از بناهای مسکونی، کاخها، بناهای مذهبی، قلاع و استحکامات نظامی، پلها و موارد دیگر را شامل میشود اما بیشتر آثار باقیمانده، مربوط به کاخها، بناهای مذهبی و تا حدودی پلها و استحکامات نظامی است.بناهای مذهبی آیین زردشتی دین رسمی ایران دوره ساسانی بود و بناهای مرتبط با این دین از جایگاه مهمی برخوردار بودند. با این حال گونهشناسی این بناها محل بحث است. نظریهی غالب این است که ساختمان اصلی معابد، بناهای چهارطاقی مستقلی بودند که در زیر آنها آتش مقدس فروزان بوده و در طول مراسم مذهبی از دهانههای چهارگانه برای مؤمنان قابل مشاهده بوده.از نقطهنظر معماری بناهای مذهبی این دوره را میتوان به سه دسته کلی تقسیمبندی نمود:
-1 مجموعههای مذهبی که هستهی مرکزی آنها را یک چهارطاقی گنبددار و راهرو مسقف پیرامون آن تشکیل می-دهد و فضاهایی با کارکردهای مختلف پیرامون این بخش قرار میگیرد - تختسلیمان و کوه خواجه از این جملهاند - .
-2 آتشکدهها و آتشگاههای آزاد و مستقلی که شامل یک چهارطاقی گنبددار و راهرو مسقف پیرامون آن میشود - چهارطاقی فیروزآباد یا تختنشین تورنگ تپه و کازرون از این جملهاند - .
-3 چهارطاقیهای گنبددار و مستقلی که چهار دهانه وسیع و گشاده به اطراف دارند و فضای داخلی آنها از همه طرف قابل مشاهده است چهارطاقی نیاسراز این جمله است.
کاخها
کاخها شاخصترین بقایای معماری ساسانی و مهمتریرن کار معماران این دوره بوده است. این دسته از بناها علیرغم تنوع در طرح، دارای چیدمان منظم با محورهای متقارن و عنصر مسلط ایوان میباشند. کاخهای اردشیراول در فیروزآباد و قلعهدختر ، دارای تالارهای پذیرایی به صورت ایوان عمیق با اتاقهای جانبی هستند که در برابر گنبدخانه مرکزی قرار گرفتهاند. کاخ شاهپور در بیشاپور نمونه برجسته دیگری از اوایل دوره ساسانی است که تالار بزرگ مرکزی آن به ابعاد هر ضلع 22 متر، با طاقچههای تزیینی زیبایی مزین شده بود و گنبد عظیمی بر آن قرار داشته است - شیپمان، . - 129:1384 مدارک مکشوفه از قلعهدختر، فیروزآباد و تیسفون وجود فضاهای اختصاصی و مسکونی را در طبقه دوم تأیید میکند در کاخ سروستان برای نخستین بار گنبد بر روی پلان مربعی قرار میگیرد. کاری که نیازمند گوشه سازی است و به عنصر اصلی معماری اسلامی تبدیل میشود -
