دانلود مقاله مقایسه منحنیهای طاقنما در معماری دوره اشکانی و معماری رم باستان

بخشی از مقاله

مقدمه و طرح مسئله

بر اساس مطالعات انجامشده طاق یکی از مسائل مهم معماری بوده است که در برخی دورههای تاریخی و جهت تزیین و استحکام مورد استفاده قرار گرفته شده است و در این مقاله سعی بر این است که به بررسی قوس طاقها پرداخته شود.

با توجه به علایق شخصی پژوهشگر و مطالعات پیشین در زمینهی معماری و طاق ضرورت را بر این دانسته که به بررسی این دو اثر مهم معماری بپردازد تا کنون نطریه های گوناگونی در رابطه با معماری رم باستان و اشکانیان دیده شده و اطلاعاتی درباره معماری قوس این دو دوره تاریخی به صورت مجزا دیده شده اما آنچه که مسلم به نظر می رسد این است که تاکنون هیچ مقایسه ای بین معماری قوس طاق نمای این دو دوره صورت نگرفته و پژوهشگر به دنبال این بوده است که آیا ارتباطی می تواند بین این دو دوره پیدا کند یا خیر؟

روش تحقیق

روش مطالعه در این مقاله کتابخانه ای، و مشاهده ای بوده است. هدف از تحقیق مدنظر است که به این سوالها پاسخ داده شود که آیا قوس طاقهای دوران اشکانی با رُم باستان با هم تطابق دارد یا خیر؟ کدام دوره شعاع طاقها بزرگتر است و اینکه آیا معماران رُم در ساخت بناهای خود که دارای طاق هستند از معماری اشکانی الهام گرفتهاند؟

معرفی طاق و انواع آن

»طاقنما، نمایش طاق است و کلمهی طاق به معنی سقف و قوس میباشد.« (وزیری، » (18:1377طاق برای سقف به کار برده میشد راجع به معماری گوتیک گفته شده است که عوامل مهم معماری در گوتیک طاقهای درونی به کمک نوارهای اریف، طاقهای منکسر یا جناقی خارجی و دیوارها یا قوس نازک و بلند بوده است.« (وزیر، » (55- 54 :1377کلمهی طاق برای قوس به کار برده شده و دستهای از بناهای ایران را چهار طاق tchahar-hak نامیدهاند(Godark, 1962: 340) .«

»گدار فرانسوی، چهار طاق مورد نظر او بوده از جمله چهار طاق نیزار مربوط به دوره ساسانی، دارای یک سقف و چهار قوس است(POP, 1346: 73) .«

»در معماری دوره مغول به این ترتیب نوشته شده است که طاقهای این دوره را میتوان به چند طبقه عمده تقسیم کرد که عبارتند از طاق ضربی، طاق روی جرزهای مربع و مربع مستطیل، نیمگنبد و طاقهای مقرنس و ستون داخلی اطاقها را به انواع مختلف تزیین میکردند، ولی سطوح خارجی در معرض باد و باران و هوا قرار داشت (فریار، » «(66:1346در فرهنگهای فرنگی نیز طاق و قوس گاهی به معنی یک کلمه آمده و مثلاً در جلو کلمه (Ark) نوشته شده است: کمان، طاق، قوس« (گلسانی، (34:1346

»در جلو کلمهی (Ark de trimphe) نوشته شده طاق نصرت« (ایضاء، » (35:1364وقتی در صورت ظاهر مساله دقت کنیم

2

متوجه خواهیم شد که واقعاً طاق و قوس در معماری هر دو نوعی سقف است و حجم را از فضای بالای آن جدا میکند. منتهی طاق که به معنی سقف است وسیعتر از قوس میباشد. یعنی تعریفهای طاقنما و نغول به قرار ذیل است:

1. طاقنما ایوانی کمعرض که در جلو طاق میسازد.

2. نمای دیوار به صورت طاق که عرض و پهنایی نداشته باشد.« (فرهنگ، (2201:1343

»طاق نمای به معنی طاقبندی. طاقبندی نقشی که به صورت طاق در دیوارها سازه برای خوشنمایی.« (فرهنگ، (2809:1336

»طاقنما (Arcature) نام مؤنث، مجموعه قطعات یک ساختمان ساخته شده به شکل طاق.« (همان) »موضوع تزئینی متشکل از یک عده طاقهای واقعی یا ظاهری، که پایهها یا ستونهایی را نگه میدارد(Larousse, 1960: 534) .«

»طاقنما (Arcature) نام مؤنث از طاق، معماری ردیف طاقها با ابعاد کوچک و با هدف تزیینی یا استحکامی آنها با ستونهای کوچک به طور بهتر به وسیله نوعی لنگ یا چوب نگه داشته میشد، گاهی طاقنماها برجسته است و روی دیوار جلو میآید، (طاقنمای کور) گاهی (سبک گوتیک) آنها خود را میگستراند و مانند یک صفحه عکاسی بریده شده متشکل میشود و در این حالت طاقنماهای پنجرهای نامیده میشود. بالاخره گاهی از اوقات آنها کاملاً مشبک هستند و در تزئینات یک گالری یا یک مکان به کار میروند و طاق نماهای کوچک مخصوصاً نقش مهمی در مقابر ایفا میکردند.«

(فرهنگ، (1274:1337 »طاق نما وقتی معنی حقیقی دارد که در بالای آن قوس هلالی، جناغی، تخممرغی و... وجود داشته باشد، نغول که به ندرت

کلمهی آن در معماری به کار رفته، به فرورفتگی مصنوعی سطح دیوار اطلاق میشود، و در این صورت ظاهراً با طاقنما تفاوتی ندارد و میتواند شامل جای پنجره و یا قاب مشبک نیز باشد ولی برای تسهیل مطالعه میتوان به نقش طاقی که بدون فرورفتگی و یا در بالای کمانی در سطح دیوار القاء گردد. طاق نما و هر فرورفتگی بدون قوس (مربع، مستطیل، بیضی و...) نغول اطلاق کرد و در عین حال به کار بردن این دو کلمه (طاقنما و نغول) به جای هم، ولو اینکه شکل مورد نظر طاقنما یا نغول باشد، زحمتی ایجاد خواهد کرد. به هر حال با توجه به توضیحات ذکر شده میتوان دو نوع طاقنما و نغول را تقسیم کرد. طاقنما و نغولهای استحکامی که بیشتر مربوط به استخوانبندی نما است.
طاقنما و نغولهای تزیینی که بیشتر برای زیبا کردن سطوح دیوارهای بنا استفاده میشد.

طاقنماهای استحکامی در داخل و خارج بنا و به منظور محکم کردن دیوارها به کار میرفت، مثلاً در مسجد یک ایوانی در تبریز مورخ قرن چهارم هجری در داخل و دیوار طرفین خود دارای پنج جفت طاقنمای گود با قوس و سقف جناغی بوده که هر یک از آنها یک طاقنمای کمعمق را تحمل میکرده است(Godard, 1936: 167) .«

»طاقنمای پایینبناها ظاهراً به منظور استحکام و صرفهجویی صورت گرفته و مانند این است که در دل دیوار کنده شده است.

3

اگر این طاقنماها منظور نمیشد.دیوار ضخیم غیرلازمی به وجود میآمد و به مصالح بیشتری احتیاج بود و اگر از آنها صرفنظر میگردید دیوار ته آنها توانایی حمل سقف را نداشت و بالاخره اگر دیوار متوسطی نه ضخیم، نه نازک ساخته میشد سطح لخت و یکنواختی به وجود میآمد که چشم را خسته میکرد. پس این طاقنماها بیشتر هدف استحکامی و تا اندازهای هدف تزیین داشتهاند.(pope, 1938: 87) «

»طاقنما در قبل اسلام نیز مورد توجه بود که آتشگاه پازارگاد یک نمونه از این بناها است که این آتشگاه در قرن ششم قبل از میلاد ساخته شده و در چهار جبهه آن چهار نغول بزرگ منظور و در آنها صرفنظر از درگاه، گودیهای کوچکی تعبیه گردیده و در نتیجه ایجاد این نغول بزرگ زوایای بنا خود را از صورت برجستگیهای عمودی نشان میدهد.«

(Flamarion, 1964: 10, 11)

دیده میشود که ایرانیان تنها کسانی بودند که به این نتیجه رسیدند که طاقهایی که به صورت نیمدایره باشند استحکام کمتری دارند ولی اگر طاقها را به صورت خاگی بسازند آن ساختمان از استحکام بیشتری برخوردار میشود. مثل قوس بالای یک تخممرغ، که اگر یک تخممرغ را از بالا فشار دهیم شکستگی آن سخت است اما اگر از وسط که به صورت نیمدایره میتوان تقسیم کرد فشار دهیم راحتتر شکسته میشود که این طاقهای خاگی در دوران گوتیک نیز میتوان گفت پژوهشگر در پی بررسیهایی که درباره این مقاله انجام داده به نمونههایی برخورد کرده است که احتمال بر این است که دوران گوتیک نیز الهام گرفته از معماری ایران است.
در بناهایی که از طاقهای خاگی استفاده شده است دیده میشود که بناها و ارتفاع زیاد و عرض کمتری دارند ولی بالعکس در بناهایی که طاقهای نیمدایره دیده میشود بناها به صورت عریض و با ارتفاع کم هست شاید بتوان گفت که علت اینکه در بناهایی با ارتفاع بلند ساخته شدهاند برای استحکام بیشتر بنای معماری از طاقهای خاگی استفاده میکردند که هم از لحاظ زیبایی و ساختاری زیبا و مقاوم باشند.

معرفی دوره اشکانیان

»شاهنشاهی اشکانی متعلق به 247 ب.م 224 م است که با نام امپراتوری پارت نیز شناخته میشود. یکی از قدرتهای سیاسی و فرهنگی ایرانی در ایرانزمین بود که 471 سال بر قسمت اعظم غرب آسیا حکومت کرد(water, 1974,424) .«

»موسس و بنیانگذار این دودمان، اشک نامیده میشد(Brosius, 2006:84) .«

»این امپراتوری در قرن 3 پیش از میلاد توسط اشک رهبر قبیله پرنی پس از فتح ساتراپ پارت در شمال شرقی ایران تاسیس گردید(Bickerman, 1983:6) .«

4

»وی سپس علیه سلوکیان قیام کرد. مهرداد یکم 138-171) ب.م) با تصرف مناطق ماد و میان رودان، قلمرو اشکانی را تا حد زیادی گسترش داد. پهناوری دولت اشکانی در دوره اقتدارش از رود فرات تا هندوکش و از کوههای قفقاز تا خلیج فارس را شامل میشد. به دلیل قرار گرفتن جاده ابریشم در گسترده حکومت اشکانی و قرار گرفتن در مسیر بازرگانی بین امپراتوری روم و حوزه مدیترانه و امپراتوری هان در چین این امراتوری به مرکزی برای تجارت تبدیل شد.

اصلیت اشکانیها از تیرهایرانی پَرنی و شاخه ای از طوایف وابسته به اتحادیه داهه از عشایر سُکاهای محدودهی شرق دریای خزر بودند. آنان از ایالت پارت که مشتمل بر Greater Khorosan فعلی بود، برخاستند. نام سرزمینی پارت در کتیبههای داریوش پَرثَوه آمده است که به زبان پارتی، پهلوی شودمی . چون پارتیان از اهل ایالت بَهَله بودند، از این جهت در نسبت به آن

سرزمین ایشان را پهلوی نیز میتوان خواند.

در عهد اشکانی جنگهای ایران و روم آغاز شد. حاصل عمده فرمانروایی اشکانی، رهایی کشور ایران از سلطه همهجانبه یونان که هدف نابودی ایرانگرایی را در سر میپروراند و حفظ تمدن ایران از تهاجمات ویرانگر طوایف مرزهای شرقی و نیز حفظ تمامیت ایران در مقابل تجاوز روم به شرق بود. در هر سه مورد مساعی آنان اهمیت قابل ملاحظهای برای تاریخ ایران داشت. جنگهای فرساینده با روم عامل عمدهای در ایجاد ناخرسندیهایی شدکه بین طبقات جامعه حاصل شده بود.«
(محسنی، (160 :1389

الف) هنر و معماری اشکانی

»در هنر و معماری دوره اشکانی میتوان اشاره کرد که آن دوره به بخش جغرافیایی- تاریخی: هنر اشکانی، هنر فلات ایران و هنر میان رودان تقسیم میشود.(Brosius, 2006:127) «

»اولین بخش هنر اشکانی پیدا شده در مهرداد کرت، ترکیبی از هنر یونانی و ایرانی در راستای سنتهای هخامنشی و سلوکی است.« (همان) »بخش دوم آن، گویای تاثیر آثار هنری دوره هخامنشی میباشد و بخش سوم به تدریجی با گذشتن مرزهای اشکانی از میان رودا شکل گرفته است.« (همان) »پارتیان در شمال خاوری ایران معماری نوینی را تکوین بخشیدند. معماری پارتیان، با ترکیب عناصر ایرانی و یونانی شیوه

جدید و بینظیری را در معماری به وجود آورد.« (ابوذری، (1380 »لازم به ذکر است که اشکانیان در معماری بناها قوس و طاق گهوارهای به کار بردند و ایوان را ابداع کردند. به طور کلی، هنر

اشکانی خصلتی انتقالی دارد که از یک سو به هنر بیزانسی، و از سوی دیگر به هنر ساسانی و هندی مرتبط میشود.« (پاکباز، (766 :90