مقاله بررسی قلعه های نظامی منطقه بانه در دوره تاریخی اشکانی و ساسانی

بخشی از مقاله

بررسی قلعه های نظامی منطقه بانه در دوره تاریخی اشکانی و ساسانی

چکیده

کشور ایران به علت قرار گرفتن در منطقه ای ویژه به لحاظ جغرافیایی همواره مورد توجه همسایگان و اقوام همجوار در دوره های مختلف بوده که در برخی موارد به برخوردهای نظامی انجامیده است. حکومت ها تدابیر خاص برای حفظ خود و دفاع اندیشیده اند که یکی از راهکارهای اساسی ایجاد قلعه ها می باشد. اطلاعات از دوره های تاریخی اشکانی و ساسانی به نسبت دوره های قبل و به ویژه از بخش غربی بیشتر است. شهرستان بانه در استان کردستان و غرب ایران همجوار با مرز کنونی عراق است. در بررسی انجام شده در منطقه افزایش چشمگیر محوطه ها و به خصوص قلعه ها در ادوار اشکانی و ساسانی دیده می شود. این قلعه ها دارای ویژگی های مشترکی از جمله استفاده از سنگ به صورت خشکه چین، پلان بیضی شکل، قرار گرفتن در بلندی و نقاط استراتژیک می باشند که مشرف بر مسیرهای ارتباطی هستند. تعدد این قلعه ها در محدوده ی جغرافیایی خاص بیانگر اهمیت منطقه و مسیرهای ارتباطی آن و کارکردهای نظامی می باشد که حفظ و دفاع از آن برای حکومت های دوره های مذکور اهمیت بسزایی داشته است که متون تاریخی نیز این مسئله را تائید می کند.

واژه های کلیدی: قلعه های نظامی، اشکانی، ساسانی، منطقه بانه

1

مقدمه

انسان در طول حیات خود همواره به فکر دفاع از خود در برابر عوامل تهدید کننده و حفاظت از آنچه داشته است، بوده و بدین منظور تمهیدات اساسی اندیشیده است. این مسئله مورد توجه حکومت در دوره های مختلف نیز بوده است و ایجاد قلعه ها مخصوصاً در نقاط حساس انجام گرفته است. در ایران ایجاد مساکن گروهی حصاردار از سه هزار قبل از میلاد با طرح و نقشه مختلف آغاز شده است (کلایس، .(169 :1378 روند ساخت قلعه ها ادامه داشته که نمونه های بارز را مربوط به دوره اورارتویی در شمال غرب ایران مشاهده می کنیم. در طول دوره تاریخی نیز قلعه ها مخصوصاً برای دفاع در برابر دشمنان و تهاجم ساخته شده

که در دوره اشکانی و ساسانی بویژه در جنوب و غرب و شمال غرب نمونه های زیادی بر جای مانده است.
به طور کلی می توان قلعه ها را به دو دسته کوهستانی و جلگه ای تقسیم نمود که به لحاظ کارکرد قلعه های نظامی و سرحدی، قلاع راهداری، مربوط به اقلیت های سیاسی و مذهبی، حاکم نشین، روستایی و ... می توان در نظر گرفت ( ملازاده و محمدی، .(1379

شهرستان بانه به مرکزیت بانه در شمال غرب استان کردستان قرار دارد. این شهرستان شامل چهار بخش به نامهای مرکزی به مرکزیت شهر بانه، بخش آلوت به مرکزیت شهر آرمرده، بخش نمشیر به مرکزیت شهر کانی سور و بخش ننور به مرکزیت شهر بویین سفلی می باشد. شهرستان بانه از شرق به سقز، از شمال و غرب به استان آذربایجان غربی و از جنوب غربی و جنوب به کشور عراق محدود است (سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، .(1385 با حرکت از شرق به طرف غرب شهرستان از ارتفاع نسبی کاسته می شود. (نقشه شماره (1

نقشه شماره - 1 شهرستان بانه در بررسی های باستان شناسی در شهرستان بانه که با همکاری اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری این شهرستان در

سالهای 1386، 87 و 88 انجام گرفته است محوطه ها، اتلال و آثار شناسایی و ثبت شده اند. بررسی بخشهای مرکزی، ننور و نمشیر به سرپرستی یکی از نگارندگان (صلاح نصراللهی) و بررسی بخش آلوت (آرمرده) به سرپرستی آقای نادر نوری انجام گرفته است ( نوری، .(1388 از موارد قابل توجه در این بررسی ها وجود تعداد زیاد قلعه ها در منطقه می باشد که هدف از این نوشته نیز معرفی این مجموعه می باشد.

2

روش تحقیق

همانطور که مطرح شد شناسایی محوطه ها در طول انجام پروژه ی بررسی شهرستان بانه بوده است. بعد از شناسایی و ثبت خصوصیات هر قلعه مواد فرهنگی (خصوصاً سفال) به منظور مقایسه با مناطق و تاریخگذاری نسبی مورد مطالعه قرار گرفته است.

پیشینه تحقیق

تا قبل از انجام بررسی های مذکور در منطقه کار سازمان یافته ای جهت شناسایی محوطه و آثار باستانی انجام نگرفته بود و درنتیجه قلعه های این منطقه نیز ناشناخته مانده اند.

قلعه های تاریخی شهرستان بانه

بررسی باستان شناسی تلاش و فعالیت در زمینه کشف، شناسایی، ثبت و توزیع و پراکندگی محلهای باستانی بر روی زمین و در ارتباط با زمینه ها و مواد جغرافیایی طبیعی و محیط است (فاگان، .( 303 :1382 در بررسی های باستان شناسی نکته ای که همواره باید مد نظر قرار دهیم این است که مرزبندی ها و تقسیمات سیاسی امروزی را به گذشته منطقه مورد بحث، تعمیم ندهیم.

در بررسی منطقه بانه هم باید به این نکته توجه کنیم، زیرا شهرستان بانه مرز مشترک با کشور دیگر (عراق)، استان دیگر (آذربایجان غربی) و شهرستان دیگر (سقز) دارد و قلعه های ثبت شده را در حوزه سیاسی شهرستان بانه شناسایی شده اند و از آنجایی که پروژه ها با توجه به تقسیمات سیاسی امروزی تعریف و اجرا می شوند باید همواره مد نظر داشت که امکان حضور قلعه های مشابه به همین سبک هم در کشور عراق هم استان آذربایجان و هم سقز و مریوان وجود دارد و برای بدست آوردن دید جامعی به نسبت قلعه های این منطقه (غرب) باید این مناطق نیز بررسی شود که امید است در آینده این امر به تحقق بپیوندد.

در بررسی های شهرستان بانه 141 اثر شناسایی و ثبت شده است که مربوط به دوره پیش از تاریخ ، تاریخی و اسلامی می باشند. آثار مربوط به پیش از تاریخ بسیار محدود که مربوط به دوره مس و سنگ ( دالما ) و سپس تا دوره تاریخی اشکانی و ساسانی اثری ثبت نشده است. در طول دوره اشکانی و ساسانی افزایش قابل ملاحظه ای در آثار به چشم می خورد که در دوره اسلامی نیز این روند ادامه پیدا می کند.

از مجموع 31 اثر بخش آلوت 27 اثر تاریخی شناسایی و ثبت شده است که 4 مورد آنها قلعه می باشد (نوری، .(1388 در بخش مرکزی و ننور 54 اثر که 13 قلعه و در بخش نمشیر از 56 اثر ثبت شده 8 قلعه وجود دارد.

در مجموع 22 قلعه تا کنون در منطقه شناسایی و ثبت شده است. تاریخگذاری نسبی در این قلعه ها بیشتر به وسیله سفالها و مقایسه آنها با سفالهای شناخته شده در مناطق همجوار انجام گرفته است. سفالهای این قلعه ها بیشتر کاربری روزانه داشته و نقوش کنده و افزوده بیشتر تزئینات آنها را شامل می شود.

قلعه های شناخته شده در شهرستان بانه دارای برخی ویژگی های مشترک هستند از جمله اینکه بجز چند مورد پلان به صورت بیضی شکل است و مصالح سنگ برای ساخت آنها استفاده شده است که به صورت خشکه چین برپا شده اند. از لحاظ ابعاد بزرگ نمی باشند و سفالها با کاربری روزانه هستند. این قلعه ها مشرف بر مناطقی هستند که در آن قرار گرفته اند و بیشتر بر روی بلندی ها و یا کوههای منفرد قرار گرفته اند که دید کاملی بر راههای ارتباطی دارند. نکته قابل توجه در مورد مسیرهای ارتباطی اینکه با توجه به کوهستانی بودن منطقه (کوههای زاگرس) امکان عبور و مرور از هر جایی وجود ندارد و مسیرها مشخص هستند که تا حدی می توان با مسیرهای ارتباطی امروزی منطبق دانست و به عبارتی مسیرهای امروزی از دوره های پیش وجود داشته و در دوره تاریخی نیز به احتمال زیاد وضعیت مشابه امروزی را داشته اند. قلعه های مورد بحث نیز مشرف بر مسیرهای ارتباطی هستند. نقاط حساس و استراتژیکی که این قلعه ها در آن قرار گرفته اند حتی در دوره های امروزی نیز بسته به شرایط مورد استفاده بوده اند به عنوان مثال در دوره جنگ تحمیلی عراق علیه ایران بعضی از این قلعه ها با ایجاد پایگاه های نظامی مورد استفاده قرار گرفته اند.

3

در ادامه بحث به معرفی قلعه ها و ویژگی های هر کدام پرداخته می شود که ابتدا بخش آلوت، سپس بخش مرکزی و ننور و در آخر بخش نمشیر مطالعه می شود.

قلعه های بخش آلوت

گوره قلا (قلعه بزرگ) سرداو روستای سرداو در 20 کیلومتری جنوب شرق آرمرده و 32 کیلومتری شهر بانه قرار دارد. این روستا در میان دره های کم عرض و

عمیق قرار دارد. گوره قلا بر روی بستر طبیعی در 1500 متری غرب روستای سرداو قرار دارد که مشرف بر دره شرقی - غربی بله که است. ارتفاع این اثر از سطح دریا 1755 متر است. جاده ای خاکی منتهی به کوه سورکیو (مرز طبیعی ایران و عراق) از حاشیه شرقی اثر عبور می کند و دسترسی به اثر از طریق جاده مال رو ضلع غربی کوخ دشتی است. نزدیکترین منبع آبی به آن چشمه ای فصلی است که در 50 متری اثر قرار دارد. پلان قلعه به صورت بیضی شکل است که طول شمالی جنوبی آن 20 متر و طول شرقی غربی آن 18 متر است. ضخامت دیوارهای آن حدود 80 سانتی متر است که در بعضی از بخشهای آن تا یک متر ارتفاع بر جای مانده است. مصالح آن از سنگ و به صورت خشکه چین ساخته شده است. از جنوب، شرق و شمال دارای شیب تند و تنها راه دسترسی به قلعه از جانب غربی آن است. مواد فرهنگی به دست آمده از آن سفال است که با مطالعه و مقایسه آنها می توان به دوره تاریخی و مخصوصاً ساسانی در نظر گرفت.

قلعه سلیمانه روستای سی سارک در 29 کیلومتری شهر بانه قرار دارد. قلعه سلیمانه مشرف بر دره غربی - شرقی این روستا است. رودخانه

فصلی چومان در حاشیه جنوبی اثر جریان دارد. ارتفاع این اثر از سطح دریا 1364 متر است. این اثر در 2000 متری شمال روستای بله که قرار دارد و مسیر دسترسی به آن جاده ای مالرو بین روستای ده کهنه و بله که است. قاعده اثر که بر بستر طبیعی قرار دارد بیضی شکل است که طول شمالی - جنوبی آن 40 متر و شرقی - غربی 25 متر است. بقایای دیوارهای قلعه در بخشهای شمالی و جنوبی سالمتر و تا حدود یک متر بر جای مانده است. مصالح قلعه سنگ است که به صورت خشکه چین برپا شده است. سفالهای این قلعه اکثراً مربوط به دوران تاریخی ( اشکانی-ساسانی) است.

قلاتی گوره (قلعه بزرگ) تاژبان روستای تاژبان در 25 کیلومتری جنوب غرب شهر بانه قرار دارد. قلاتی گوره در 2000 متری شمال روستا و در ارتفاع 1155 متری
از سطح دریا بر بستر صخره ای قرار گرفته است که مشرف بر دره شرقی - غربی است. رودخانه فصلی تاژبان در بخش شمالی جریان دارد. تنها راه دسترسی از طریق راه ارتباطی تاژبان به تاژان است که از 50 متری غرب اثر عبور می کند. پلان بنا به صورت بیضی شکل و طول شرقی- غربی 50 متر و شمالی - جنوبی 35 متر است. در بخشهای شمالی و غربی دیواره ای آن تا ارتفاع حدود یک متری باقی مانده است. قلعه به صورت خشکه چین با مصالح سنگی ساخته شده است.

قلای گوره (قلعه بزرگ) تاژان روستای تاژان در 20 کیلومتری جنوب غرب شهر بانه قرار دارد. این قلعه مشرف بر روستا در ارتفاعات بخش شرقی آن و بر روی

بستر صخره ای در ارتفاع 1757 متری از سطح دریا قرار دارد. چشمه های آب در 100 متری اثر وجود دارد. تنها راه دسترسی به قلعه جاده ای مالرو است که تا 300 متری شرق اثر ادامه دارد. پلان قلعه بیضی شکل و طول شمالی - جنوبی 50 متر و شرقی - غربی 20 متر است . مصالح آن سنگ است و به صورت خشکه چین ساخته شده است. سطح محوطه را تخته سنگ هایی پوشانده است. دیوار های بنا تا حدود یک متر در بخشهای شمالی و شرقی بر جای مانده است و با توجه به ویژگی های محیطی ورودی به احتمال زیاد در بخش شمالی بوده است.

4

قلعه های بخش مرکزی و ننور

قلعه دوزین این قلعه بر فراز کوه دوزین در بخش شمالی شهر بانه و مشرف بر شهر واقع شده است. در بلندترین نقطه حدود 1970 متر از سطح

دریا ارتفاع دارد. از جهت شمال، جنوب و شرق شیب زیاد و از غرب دسترسی آسانتر است. نزدیکترین منبع آب در حدود یک کیلومتری غرب آن و به صورت چشمه است. پلان قلعه نا منظم و تابع شرایط توپوگرافی کوهی است که بر آن قرار گرفته است (تصویر شماره .(1 قلعه به شدت تخریب گشته و حفاری های غیر مجاز زیادی در آن صورت گرفته است. به طور تقریبی طول شرقی - غربی 300 متر و شمالی - جنوبی 90 متر است. در داخل این قلعه یک حوض ساروجی قرار دارد که بخش کوچکی از آن باقی مانده است اما می توان آن را به صورت مدور با قطر تقریبی 3 متر در نظر گرفت. مواد فرهنگی سطح قلعه شامل سفال، شیشه و سرباره فلزی است. سفالها را می توان اشکانی و ساسانی در نظر گرفت که بیشتر ساسانی هستند. اشیای شیشه ای شبیه شیشه های ساسانی هستند اما به طور قطع نمی توان آن را تاریخگذاری کرد. وجود سرباره های فلزی می تواند نشانگر تولیدات فلزی باشد که با توجه به وجود سنگ آهن در اطراف و نزدیکی قلعه این احتمال را بیشتر مطرح می نماید.

تصویر شماره - 1 دور نما قلعه دوزین - عکس از نگارندگان
قلعه شرگه روستای شرگه در 12 کیلومتری شمال غرب شهر بانه قرار دارد.این قلعه که به نام گوره قلا ( قلعه بزرگ) و قلعه چنگیزخان نیز

شناخته می شود در 1/5 کیلومتری شمال غرب روستا و در ارتفاع 1905 متری است. بقایای حصار قلعه نشان دهنده پلان بیضی شکل آن است که طول شرقی - غربی 90 متر و شمالی - جنوبی 60 متر است. مصالح قلعه قلوه سنگ، آجر و ملات آهک است. ضخامت دیوارهای آن حدود 2 متر است. در شیب غربی قلعه آثار تمبوشه های سفالی به صورت لوله کشی دیده می شود. علاوه بر ویژگی های معماری، سفالها نیز اکثراً مربوط به دوره ساسانی هستند. به نظر می رسد قلعه در دوره ساسانی ساخته شده و در قرون میانی اسلامی نیز مجدداً مورد استفاده قرار گرفته است( تصویر شماره .(2

5

تصویر شماره - 2 قلعه شرگه -عکس از نگارندگان
قلاتی نژو روستای نژو در 13 کیلومتری شمال غرب شهر بانه قرار دارد. در 1/5 کیلومتری غرب روستا در مسیری صعب العبور سه اثر مجزا
به نام های بن شاخ، قلای گوره و قلعه اغلی بیگ وجود دارند که بن شاخ و قلای گوره طبیعی هستند و قلعه اغلی بیگ به صورت قلعه ساخته شده که در ضلع جنوبی این مجموعه واقع است که حدود 1900متر از سطح دریا ارتفاع دارد. پلان آن تقریباً مستطیل شکل که طول شرقی - غربی آن 45 متر و شمالی - جنوبی 35 متر است. قلعه در اطراف شیب تندی دارد و ضخامت دیواره های آن حدود 2 متر است که در بخش شمالی سالم تر و تا حدود 3 متر ارتفاع باقی مانده است. مصالح بنا سنگ و به صورت خشکه چین ساخته شده است. سفالهای قلعه نشان دهنده ساسانی بودن آنهاست(تصویر شماره .(3

تصویر شماره - 3 حصار قلعه اوغلی بیگ - عکس از نگارندگان

6

قلعه داخل روستای نژو این قلعه در شمال روستا و مشرف بر آن است که در اتفاع 1640 متری از سطح دریا قرار دارد که با توجه به اینکه در زمان جنگ
تحمیلی پایگاهی بر روی آن ساخته می شود بسیار تخریب شده است. قلعه بیضی شکل و به صورت خشکه چین با سنگ بوده است. سفالهای پراکنده در آن بیشتر ساسانی می باشند.

قلعه کانی ناو روستای کانی ناو در 9 کیلومتری شمال شرق شهر بانه قرار دارد. قلعه کانی ناو در 1/4 کیلومتری شرق روستا و در ارتفاع 1713

متری از سطح دریا قرار دارد که 57 متر نیز از زمینهای اطراف ارتفاع دارد. قلعه با پلان بیضی شکل که طول شرقی - غربی آن 100 متر و شمالی - جنوبی 80 متر است، مشرف بر منطقه است. این قلعه در نقطه صعب العبور کوهستانی قرار دارد. مصالح آن سنگی و به صورت خشکه چین ساخته شده است. مواد فرهنگی قلعه شامل سفال می باشد که با توجه به سبک آنها ساسانی به نظر می رسند(تصویر شماره .(4

تصویر شماره - 4 دورنمای قلعه کانی ناو - عکس از نگارندگان

قلعه بادمجان روستای بادمجان در 42 کیلومتری جنوب شرق شهر بانه در موقعیتی دره ای قرار دارد. قلعه را با نام قلعه دیوان نیز می شناسند که
علت نامگذاری استفاده از سنگهای بزرگ است. قلعه در 1/3 کیلومتری جنوب شرق روستا قرار دارد در دامنه شمالی شیب ملایم اما در جهات دیگر صعب العبور است. ارتفاع آن از سطح دریا 1931 متر است. حصار قلعه بیضی شکل، طول شرقی- غربی 28 متر و شمالی - جنوبی 14 متر است و ضخامت دیوار آن 1/5 متر می باشد(تصویر شماره .(5 قلعه به صورت خشکه چین ساخته شده است. در نمای بیرونی و داخلی با سنگ تراش و بین آنها سنگهای نامنظم و بدون تراش پر شده است. سفالهای جمع آوری شده از آن تعلق بنا را به دوران تاریخی اشکانی و خصوصاً ساسانی نشان می دهد.