بخشی از مقاله
چکیده:
برای انجام این پژوهش پس از مطالعه و بررسی منابع داخلی و خارجی و مراجعه به سایتهای مختلف و جمعآوری آمار و اطلاعات 20 ساله 2008 - - 1989 از سازمان هواشناسی و تجزیه و تحلیل آنها و استفاده از نرمافزارهای spss و Excell و ... خشکسالیهای منطقهی جوانرود و تأثیرات آن بر کشت گندم از طریق دادههای آماری ایستگاههای جوانرود، سفیدبرگ، دهتوت سفلی، زلان و دهرش نهراب در طی دورهی آماری 2008 - - 1989 با استفاده از شاخص SPI محاسبه نموده و نمودارهای مربوط به تغییرات سالانه، فصلی، ماهانه و میانگینهای متحرک برای شاخص SPI، همچنین نمودارهای مربوط به تأثیر این خشکسالیها بر محصول گندم منطقه را رسم نمودیم و به این نتیجه رسیدیم که در طی این دوره آماری و در این منطقه در طول سالهای 2008 ، 2007 ، 1999 و 1996 شاهد خشکسالیهایی با شدتهای متفاوت در منطقه بودهایم که محصول گندم منطقه را با کاهش و خسارات فراوان روبهرو نموده است.
برای مقابله با این پدیده یعنی خشکسالیهای اقلیمی و تأثیرات آن بر کشت گندم - کاهش محصول گندم - سیاستگذاریهای استراتژیک در پیشبینی خشکسالی، ایجاد سیستمهای هشداردهنده، انتخاب محلهای مناسب برای گندم دیم، یکپارچه نمودن اراضی دیم گندم، مبارزه با علفهای هرز، توسعه بیمه محصولات کشاورزی و ... توصیه شده است.
مقدمه:
نگاهی به تاریخ زندگی انسان در روی کرهی زمین نشان میدهد که بشر همواره در معرض انواع بلایای طبیعی بوده است، بخشی از این بلایا به ویژگیهای زمینشناسی و تکتونیکی مانند زلزله و آتشفشان و بخشی دیگر به تغییرات و نوشانهای آب و هوایی مربوط میشود. بنابراین میتوان گفت که آب و هوا همواره نقش اساسی در زندگیها داشته است. در این میان خشکسالی یکی از مهمترین بلایای طبیعی است که همواره زندگی انسانها را مورد تهدید قرار داده است .
واقع شدن ایران روی کمربند خشک جهانی موجب شده است که رخداد خشکسالی موجب آسیبهای فراوانی به محیط طبیعی و اکولوژیکی شود، به طوریکه در طول سالهای اخیر فشارهای سنگینی را بر اقتصاد کشور وارد کرده است و همه ساله بخشی از بودجه عمومی که میتوانست صرف توسعه و عمران کشور گردد، برای جبران خسارتهای وارده به نواحی آسیبدیده از خشکسالی اختصاص یافته است . با وجود این پیشرفتهای شگرف در عرضهی علم و فنآوری، انسان هنوز قادر به جلوگیری از پدیدهی اقلیمی خشکسالی نیست، ولی میتواند با شناسایی دقیق، علل و عوامل آن، وقوع آن را از قبل پیشبینی کند.
مواد و روشها:
در مطالعه و تحقیق خشکسالیهای منطقهی جوانرود لازم بود ابتدا آمار ماهیانه بارش ایستگاههای موجود در منطقه جمعآوری شود تا با استفاده از آن آمار فصلی و سالانه محاسبه گردد. در این رابطه آمار بارندگی 5 ایستگاه منطقه در سالهای 2008 1989 انتخاب و با مراجعه به ایستگاههای هواشناسی منطقه استخارج گردید.
روش تحلیل دادههای بارندگی، سادهترین و مهمترین روش مطالعه و جزء عمومیترین روشهای تحلیل خشکسالی به شمار میرود، علت این امر دسترسی راحتتر و آسانتر به انواع دادههای بارندگی است، از طرفی بارشهای جوی جزء بیثباتترین و درواقع مهمترین متغیری است که تغییرات آن به طور مستقیم در تغییرات و رطوبت خاک، مخازن آبهای زیرزمینی و ... تأثیرگذار است، از این جهت این روش میتواند روش خوبی برای مطالعهی خشکسالی باشد. یکی از مسائل عمده در بررسی خشکسالی، تعیین معیار مناسبی است که با استفاده از آن میتوان میزان و شدت خشکسالی را در یک منطقه ارزیابی نمود
شاخصهای خشکسالی از دادههای کوتاهمدت بارش برف، رواناب و دیگر شاخصهای ذخایر آبی برای تبدیل شدن به یک نمونهی بزرگ قابل فهم ساخته شدهاند، این شاخصها به منظور استفادهی بیشتر از دادههای خام جهت قابل فهم بودن آنها و همچنین ایجاد قدرت تصمیمگیری برای طراحان و برنامهریزان معمولاً تنها به صورت عدد بیان میشوند
بعضی از شاخصهای خشکسالی میزان یک دورهی زمانی معین مقدار بارش را که به لحاظ تاریخی نسبت به مقدار هنجار آن انحراف دارند را اندازهگیری میکنند، اگرچه هیچ شاخص عمدهای از نظر کم و کیف بالاتر از بقیهی شاخصها نیست اما بعضی از شاخصها ممکن است برای بعضی از کاربران مفیدتر و مناسب تر باشد. نیاز به پایش و تعیین درجه، شدت، تداوم، زمان وقوع و خاتمهی دورههای خشک - با استفاده شاخصها - به عنوان یک ابزار مدیریتی و برنامهریزی محققان را بر آن داشته تا شاخصهایی برای پایش دورههای مختلف ارائه دهند.
هدف یک شاخص خشکسالی تعیین سه ویژگی شدت، تداوم و گستردگی مکانی آن است به طور کلی تکرار، تداوم و شدت خشکی همگی توابعی هستند که به مقیاس زمانی وابسته اند. بنابراین برای پایش دورههای خشک ارائهی شاخصی که در آن مقیاس زمانی مدنطر قرار گرفته باشد از اهمیت خاصی برخوردار است، به این جهت از شاخص بارش استاندارد شده SPI که به وسیلهی مککی و همکاران ارائه شده برای پایش دورههای خشکسالی استفاده شده است. این شاخص یکی از معدود شاخص ها و حتی تنها شاخص است که براساس احتمال بارش برای هر مقیاس زمانی مدنظر گرفته شده است و به همین دلیل از انعطافپذیری بالایی در تعیین و پایش دورههای خشک و بررسی آثار این پدیده بر ذخایر آبی کوتاه مدت - بخش کشاورزی - و بلندمدت - مدیریت منابع آب از جمله آب زیرزمینی - برخوردار است
شاخص SPIاساساً برای بازههای زمانی 1، 3 ، 6، 12، 24 و 48 محاسبه میشود و برای هر منطقه براساس آمار بارندگی بلندمدت در یک دورهی آماری دلخواه تعیین میشود. این شاخص از اختلاف بین مقادیر بارش و میانگین آن برای یک بازهی زمانی مشخص و سپس تقسیم این مقدار بر انحراف معیار بارش ایستگاههای منطقه بهدست میآید - بداق جمالی و همکاران، 1384، صص 53 . - 52 باتوجه به مزیت های گفته شده خشکسالی این منطقه نیز براساس شاخص SPI مورد بررسی قرار گرفته است. شاخص SPI از طریق فرمول زیر محاسبه شده است:
که در آن: x i مقادیر بارندگی برای Iاُمین ایستگاه و x میانگین بارندگی برای ایستگاه Iاُم و s
انحراف معیار میباشد.
- میزان برداشتی که باید به عمل آید:
اگر در یک سال زراعی هیچگونه خسارتی به محصول گندم وارد نیاید بهگونهای که این محصول که در سطح منطقه بیشتر به صورت کشت دیم به عمل میآید دارای میزان متناسبی بارندگی و دمای متعادل و به دور از هرگونه خشکسالی، سرمازدگی، بیماری گیاهی و ... باشد باید میزان برداشتی که به عمل میآید متناسب با سطح زیرکشت و عملکرد در هکتار باشد، مثلاً در سال زراعی 1989 که سطح زیر کشت در منطقه 5800 هکتار بوده است، عملکرد در هکتار 0/95تُن بوده است پس باید میزان برداشتی که به عمل آید 5510تُن باشد، که اگر خسارتی به این محصول وارد نشود باید میزان تولید محصول گندم در منطقهی جوانرود، در سال 1989تقریباً همین مقدار باشد.
- خسارات وارده به گندم در سطح منطقه به دلیل وجود خشکسالی:
در سال زراعی 1996 که سطح زیر کشت 6300 هکتار بوده است عملکرد در هکتار 1/2تُن بوده است پس اگر میزان برداشتی که باید به عمل آید محاسبه نماییم باید در این سال زراعی 7560تُن گندم در سطح منطقه داشته باشیم ولی به دلیل وجود خشکسالی کل میزان تولیدی که از گندم به عمل آمده در تمام منطقه 3100تُن بوده است که این خود نشاندهندهی تأصیر خشکسالی بر میزان تولید این محصول میباشد.
در سال زراعی 1999که سالی نسبتاً خشک بوده است سطح زیر کشت 6500 هکتار و عملکرد در هکتار 0/5تُن بوده است. با این اوصاف میزان برداشتی که به عمل آید باید 3450تُن باشد که به دلیل وجود خشکسالی در منطقه میزان تولید 2900تُن بوده است که تأصیر خشکسالی را بر محصول گندم نشان می دهد.
