بخشی از مقاله
چکیده
در پژوهش حاضر رابطه میان سه متغیر سرمایه فکری - سرمایه-انسانی، ارتباطی و ساختاری - و کیفیت افشای صورت های مالی بررسی شده است. روش تحقیق حاضر از نظر هدف کاربردی و از نوع تحقیقات همبستگی است و روش آماری به کارگرفته شده، تحلیل همبستگی و اجرای رگرسیون خطی چندگانه است. نتایج حاصل از آزمون فرضیه ها با به کارگیری آزمون حداقل مربعات تعمیم یافته و با استفاده ازنرم افزار Eviews8 طی دوره 1392 - 1388 برای 223 شرکت نشان داده است که سرمایه فکری و اجزای آن رابطه معنی داری با کیفیت افشا صورت های مالی ندارد.
مقدمه
در اقتصاد دانش محور، دانش یا سرمایه فکری به عنوان یک عامل تولید ثروت در مقایسه با سایر دارایی های مشهود و فیزیکی، ارجحیت بیشتری پیدا می کند در نتیجه دانش به عنوان مهمترین سرمایه، جایگزین سرمایه های مالی و فیزیکی در اقتصاد جهانی امروز شده است. با رشد اقتصاد دانش محور، بهطور قابل ملاحظه ای شاهد این موضوع هستیم که دارایی های نامشهود شرکت ها در مقایسه با دارایی های مشهود، عامل مهمی در حفظ وتحقق مزیت رقابتی پایدار آنها هستند
به سبب اهمیت سرمایه فکری برای توسعهی پایدار و موفقیت یکسازمان، اطلاعات راجع به سرمایه فکری به صورت فزآینده توسط گروه ذینفعان مختلف درخواست شده است - مانند سرمایه گذاران، وام دهندگان، آژانس های مباشرتی - . بر اساسدیدگاه تئوری مشروعیت، سازمان باید به صورت داوطلبانه اطلاعاتی را گزارشکند که مورد انتظار جامعه است زیرا قبول انتظارات اجتماعی می تواند منجر به جریان های ورودی پیوسته ی سرمایه، نیروی انسانی و مشتریان شود.
مطابق با این دیدگاه ضروری است که سازمان ها سرمایه فکری را به صورت داوطلبانه افشا کنند برای اینکه نشان دهند آن ها مطابق با انتظارات اجتماعی هستند یا اینکه توجه جامعه نسبت به اثر منفی متداول فعالیت های سازمان را منحرف کنند. برای آن دسته از سازمان هایی که دارای سطح بالایی از سرمایه فکری هستند نیاز است که بیشتر سرمایه فکری را افشا کنند زیرا آن ها در مشروعیت بخشیدن به وضعیت خودشان بر مبنای دارایی های ثابت که به صورت سنتی به صورت نماد های موفقیت شرکت شناسایی شده است ناتوان هستند.
بنابراین سرمایه فکری و اجزای آن - سرمایه انسانی، سرمایه ارتباطی و سرمایه ساختاری - مورد علاقه سرمایه گذاران و اعتباردهندگان است و افشای آنها در تصمیم گیری این دو گروه نقش برجسته ای را ایفا می کند .منظور از سرمایه فکری، توسعه و بکارگیری منابع دانش در شرکت ها است از این رو در هزاره سوم میلادی که در آن سرمایه فکری نه فیزیکی، زیربنای اصلی برای پویایی و موفقیت آتی شرکت در اقتصاد دانش محور است
افزایش شناخت و به کارگیری سرمایه فکری به شرکت ها کمک می کند تا کاراتر، اثربخش تر، پربازده تر و نوآورتر باشند. یکی از مهمترین منابعی که به منظور تصمیم گیری در اختیار استفاده کنندگان قرار می گیرد، گزارشهایی است که از آنها با عنوان گزارشگری مالی یاد می شود. آن گروه از گزارشهای حسابداریکه با هدف تامین نیازهای اطلاعاتی استفاده کنندگان خارج از واحد تجاری تهیه و ارایه می شود، درحیطه عمل گزارشگری مالی قرار می گیرد.
تمایل استفاده کنندگان از اطلاعات مالی به استفاده از اطلاعاتی دقیق، روشن و قابل اتکا می باشد؛ چرا که آنان قصد دارند با تکیه بر این اطلاعات، سرمایه های خود را در بخشهای مهم اقتصادی سرمایه گذاری نمایند. به همین دلیل به صورتهای مالی اتکا می کنند. بنابراین استفاده از سرمایه فکری در شرکتها و افشای آنها در صورتهای مالی موجب سودمندی در تصمیم گیری استفاده کنندگان می شود. بنابراین لزوم نگرش سازمان ها به سرمایه فکری بیش از پیش احساس می شود.
از طرفی افشای اطلاعات تنها محدود به قشر معدودی از استفادهکنندگان صورتهای مالی نمیشود بلکه این موضوع در برگیرنده نیاز طیف وسیعی از افراد جامعه از جمله مجامع حرفهای، اعتباردهندگان، دولت، سرمایهگذاران و سایر تصمیم گیرندگان مالی میباشد و از طرفی دیگر میدانیم که بازارهای مالی به عنوان مکان عرضه و تقاضای موقعیتهای سرمایهگذاری از مهمترین مکانیسمهای تخصیص سرمایه است. در بین انواع مختلف بازارهای مالی، بورس اوراق بهادار به علت اینکه امکان جذب سرمایههای کوچک را فراهم کرده و اجازه فعالیت به سرمایهگذاران جزء ر ا میدهد، از اهمیت زیادی برخوردار است
برای مفید واقع شدن اطلاعات حسابداری در تصمیمگیری توسط افراد برون سازمانی، هدفهای حسابداری و گزارشگری مالی ایجاب میکند که اطلاعات مربوط به گونهای مناسب و کامل افشا شود. افشا در حسابداری یک واژه فراگیراست و بعضاً به عنوان اصل افشا شناخته میشود که تقرباًی تمامی فرایند گزارشگری مالی را در بر میگیرد و بر کلیه جوانب مالی تأثیر میگذارد.
بنابراین تهیه گزارشات مالی با رویکرد سرمایه فکری موجب بهبود کیفیت افشای گزارش های مالی می گردد. دقت و صحت گزارش های مالی در بیان اطلاعات مربوط به عملیات شرکت و اظهارکردن تمام داراییهای شرکت ازجمله داراییهای نامشهود و سرمایه فکری به منظور آگاه کردن استفاده کنندگان است. بنابراین افشای سرمایه فکری در صورت های مالی موجب سودمندی در تصمیم گیری استفاده کنندگان خواهد شود و در نتیجه لزوم نگرش سازمان ها به سرمایه فکری بیش از پیش احساس می شود.
سرمایه فکری به وسیله تعامل و اثر متقابل میان هر یک از ابعاد آن خلق می شود. ابعاد سرمایه فکری عبارت است از:
1. سرمایه انسانی: سرمایه های انسانی تحت عنوان دانش فردی، مهارت ها، توانایی ها و تجارب موجود در کارکنان یک سازمان برای خلق ارزش و حل کردن مسائل سازمان تعریف شده است. بیشتر نظریه پردازان که سرمایه انسانی را هدف تحقیق خود قرار داده اند، آن را در سطح فردی در نظر گرفته اند و به نوعی آن را ترکیبی از دانش، مهارت، هوش و استعداد افراد، بدون در نظر گرفتن آنچه که در بافت سازمان موجود است دیده اند. به عنوان مثال سرمایه انسانی یک سازمان را عبارت از دانش و مهارت های متخصصان آن سازمان دانسته اند که به منظور ارایه خدمات حرفه ای از آن ها استفاده می کنند.
2. سرمایه ساختاری: سرمایه ساختاری اشاره به ساختارها و فرآیندهای موجود در درون یک سازمان دارد که کارکنان از آن ها استفاده کرده و از این طریق دانش و مهارت هایشان را به کار می گیرند. این سرمایه شامل مکانیزم ها و ساختارهایی است که نقش اصلی آن در حمایت از کارکنان برای رسیدن به عملکرد بهینه فکری و از سویی عملکرد بهینه در کسب و کار است. در حقیقت این سرمایه شامل تمام مخازن دانشی غیرانسانی در یک سازمان مانند پایگاه داده ها، فرآیندها، استراتژی ها و چارت های سازمانی، حق ثبت اختراعات، علائم تجاری و هرگونه قابلیت سازمانی دیگری است که از بهره وری کارکنان پشتیبانی کند و به سازمان ارزشی فراتر از دارایی های فیزیکی می بخشد.
3. سرمایه ارتباطی - رابطه ای - : این سرمایه جزئی اساسی از سرمایه فکری محسوب شده و عبارت است از ارزش نهادینه شده و موجود در کانال های بازاریابی و ارتباطاتی، که از آن طریق سازمان ها کسب و کارشان را هدایت می کنند. موضوع اصلی سرمایه ارتباطی، دانش موجود در مسیرهای بازاریابی و روابط با مشتریان است. سرمایه ارتباطی به وفاداری مشتریان، کانال های توزیع، شرکای همکار، قراردادهای خوب و گواهینامه ها اطلاق می شود.
پیشینه پژوهش
سازمانی برتر است که در هر سه جزء سرمایه فکری قدرتمند باشد
.محققینی مانند بنتییس 1998 - - ، روس و همکاران - 1997 - ، بروکینگ - - 1996، استوارت - - 1997، و سایرین در مورد سرمایه فکری مطالبی را ارائه کردند که همگی به برجسته بودن این دارایی نامشهود اذعان داشتند
در دهه اخیر شرکت ها توجه ویژه ای را برای اندازه گیری و افشای سرمایه فکری برای ارائه گزارش به استفاده کنندگان ابراز کردند. از طرفی شرکتها، علاقمند هستند کیفیت اطلاعات ارائه شده خود را بهبود بخشند. پژوهش های اخیر اظهار می دارند که افزایش کیفیت گزارشگری مالی می تواندپیامدهای اقتصادی مهمی به همراه داشته باشد.
شیو - 2006 - نیز در تحقیق خود به بررسی تاثیر سرمایه فکری بر عملکرد سه ساله 80 شرکت با تکنولوژی بالا پرداخت. نتایج حاکی از وجود ارتباط معنی دار بین سرمایه فکری و عملکرد شرکت ها است
رودز و میهالیک - - 2007 در تحقیق خود تاثیر اجزای سرمایه فکری بر عملکرد مالی در صنعت هتلداری را بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که نخست رابطه معنی داری بین اجزای سرمایه فکری و عملکرد مالی وجود دارد و نشان دهنده تاثیر بالای سرمایه ارتباطی در مقایسه با سایر اجزای سرمایه فکری بر عملکرد است.
تای و چن - - 2009 در تحقیق خودتحت عنوان مدل جدید سنجش سرمایه فکری مبتنی بر Linguistic یک مدل جدید برای ارزیابی عملکرد سرمایه فکری به وسیله ترکیب رویکرد فازی و سپس tupe با روش تکنیک تصمیم گیری چند متغیره ارائه نمودند که برای شرکت های دارای فن آوری پیشرفته در ت ایوان آزمون گردید . نتایج تحقیق، حاکی از ارتباط معناداری بین اجزای سرمایه فکری و عملکرد است.
کوجانسیوو و لاتکوییست - 2007 - در مقاله ای با عنوان پژوهش در ارزش و کارایی سرمایه فکری نتیجه گرفتند که سرمایه فکری برای رقابت پذیری بنگاه ها صرف نظر از نوع صنعت بسیار مهم است، هر چند که برای بنگاه های دانش محور به دلیل اینکه عمده منابع آن ها را دارایی غیرمشهود تشکیل می دهند، اهمیت بیشتری دارد.
داینلی و همکاران - - 2016 به افشای مدل تجاری در گزارشگری استراتژی با در نظر گرفتن سرمایه فکری در فرآیند ارزش شرکت پرداخت. نتایج از این قرار بود که سرمایه فکری در ایجاد ارزش شرکت موثر است
انواری رستمی و رستمی - - 1382، در تحقیقی پس از ارائه تعاریفی در مورد سرمایه فکری و اجزای تشکیل دهنده آن، برخی از روش های سنجش سرمایه فکری را به طور مختصر ارائه و در پایان چند مدل کمی ساده را برای سنجش سرمایه فکری پیشنهاد نمودند.
انواری رستمی و سراجی - - 1384 به بررسی رابطه میان سرمایه فکری و ارزش بازار سهام شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران پرداختند. با استفاده از روش های کمی و ریاضی و داده های 7 سال سرمایه فکری سنجیده شد. و سپس رابطه بین نتایج هر روش و ارزش بازار شرکت های تحت بررسی ازنظر آماری مورد آزمون قرار گرفته است . یافته های پژوهش حاکی از آن بود که تنها دو مورد ارزش های پیشنهادی، همبستگی بالا و معنی داری با ارزش بازار سهام شرکت های عضو بورس اوراق بهادار تهران دارند.
منوریان، قلی پور و یزدانی - - 1385 به بررسی اثر سرمایه فکری بر عملکرد سازمانی شعب بانک ملت تهران پرداختند. این پژوهش نشان داد که بین اجزای سرمایه فکری روابط متقابلنسبتاً قوی وجود دارد، ولی این سرمایه ها هیچ گونه تأثیری بر عملکرد سازمانی شعب بانک ملت استان تهران نداشته است
نمازی و ابراهیمی - 1388 - در تحقیقی تحت عنوان بررسی تاثیرسرمایه فکری بر عملکرد مالی جاری و آینده شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران انجام دادند. نتایج حاکی از این است که صرف نظر از اندازه شرکت، ساختار بدهی و عملکرد مالی گذشته، بین سرمایه فکری و عملکرد مالی جاری و آینده شرکت، هم در سطح کلیه شرکت ها و هم در سطح صنایع، رابطه مثبت و معناداری وجود دارد.
زارع و همکاران - 1388 - در پژوهش رابطه سرمایه فکری با عملکرد شرکت با رویکرد فازی را مورد سنجش قرار دادند. نتایج حاکی ار آن بود که بین سرمایه انسانی و ارتباطی و عملکرد شرکت ها رابطه مثبت معنی داری وجود دارد ولی سرمایه ساختاری با عملکرد شرکت ها رابطه معنی داری وجود ندارد
آنچه که این تحقیق را سایر تحقیق های موجود متمایز می کند بررسی تاثیر اجزای سرمایه فکری بر کیفیت افشای صورت های مالی می باشد که تحقیقی در ایران توسط محقق مشاهده نگردیده است.
فرضیه های تحقیق:
فرضیه اصلی: بین اجزای سرمایه فکری و کیفیت افشا رابطه معنی داری وجود دارد.
فرضیه فرعی اول : بین سرمایه ارتباطی و کیفیت افشا رابطه معنی داری وجود دارد.
فرضیه فرعی دوم : بین سرمایه انسانی و کیفیت افشا رابطه معنی داری وجود دارد.
فرضیه فرعی سوم : بین سرمایه ساختاری و کیفیت افشا رابطه معنی داری وجود دارد.
روش شناسی پژوهش
روش تحقیق حاضر قیاسی - استقرایی است که در آن، مبانی نظری موضوع مورد پژوهش از طریق مطالعات کتابخانه ای با توجه به روش های قیاسی بدست می آید و اطلاعات مربوطه از طریق مشاهده صورتهای مالی و یادداشتهای همراه آن و اطلاعیه های سازمان بورس اوراق بهادار تهران جمع آوری شده است.
جامعه و نمونه آماری: قلمرو زمانی پژوهش حاضردر برگیرنده سالهای 1388-1392 و قلمرو مکانی آن شامل شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران که دارای ویژگی های زیر باشند ، می باشدْ - 1 اطلاعات مالی شرکت دردوره مورد مطالعه در دسترس باشد؟
- 2 جزء بانک ها و موسسات مالی - شرکت های سرمایه گذاری، واسطه گران مالی، شرکت های هلدینگ و لیزینگ ها - نباشد.
به این ترتیب تعداد شرکت هایی که ویژگی های فوق الذکر را داشتند به 223 شرکت رسیده که مورد بررسی قرار گرفته شد.
مدل های تحقیق:
مدل مربوط به فرضیه اول تحقیق به شرح می باشد
که Dis بیانگر کیفیت افشا، HCE ، ضریب سرمایه انسانی، CEE ضریب سرمایه ارتباطی وSCE ضریب سرمایه ساختاری می باشند. مدل رگرسیونی استفاده شده برای فرضیه فرعی اول تحقیق به صورت رابطه ذیل می باشد.
کیفیت افشای شرکتی - متغیر وابسته - ، در این تحقیق از امتیازهای سالیانه کیفیت افشای شرکتی که برای شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران طی سالهای 1392-1388 محاسبه گردیده، استفاده شده است. امتیاز اطلاعرسانی ناشران براساس وضعیت اطلاعرسانی آنها از نظر قابلیت اتکا و بهموقع بودن ارسال اطلاعات محاسبه شدهاست.
