مقاله افشای سرمایه فکری : ادبیات نظری و عوامل موثر بر آن

بخشی از مقاله

افشای سرمایه فکری: ادبیات نظری و عوامل موثر بر آن

چکیده:

سرمایههای فکری امروزه پتانسیل مهمی برای سودآوری عملیات و توسعه شرکت دارند. بدین ترتیب تحقیقات بیشتری به دنبال کشف مفاهیم و عوامل موثر بر افشای سرمایه فکری می باشند، که داراییهای مشهود سنتی و داراییهای نامشهود از نوع غیرسنتی را به هم پیوند دهد. به طور کلی سرمایه فکری شامل دانشی است که برای محصولات و سرویسها و خدمات شرکتها ضروری است و همچنین شامل سرمایه انسانی کارمندانی است که برای موفقیت شرکت مهم هستند، همچنین میزان تاثیر و تجربهی تیمهای مدیریت شرکت، ارتباط با مشتریان و تامین کنندگان و الگوهای تجاری، سرمایههای ابزاری شامل نام تجاری، حق انتشار و حق امتیازها است.

در این تحقیق سعی بر آن است تا ضمن مروری بر مفاهیم و ادبیات پیرامون افشای سرمایه فکری به تبیین عوامل موثر بر آن پرداخته شود.

واژگان کلیدی: سرمایه فکری، سرمایه انسانی، سرمایه ساختاری، سرمایه ارتباطی.

تاریخچه سرمایه فکری

اصطلاح سرمایه فکری را اولین بار در سال 1962 میلادی توسط فریتز مچلاب مورد توجه قرار گرفت. بعد از آن "جان کنت گالبرایت"1 در سال 1969 مطرح کرد (بونتیس2، .(1969 پیش از آن، "پیتر دراکر"3 اصطلاح کارگران دانشی را به کار برده بود. نخستین اثر نظری در حوزهی داراییهای نامشهود در سالهای نخستین دهه ی هشتاد توسط ایتامی در ژاپن منتشر شد. کوجانسیوو و لانکوییست 4 در مقالهی "تحقیق در ارزش و کارایی سرمایه فکری" بیان می کند که سرمایهی فکری برای رقابتپذیری بنگاهها صرف نظر از نوع صنعت بسیار مهم است، هر چند که برای بنگاههای دانش محور به دلیل این که عمده منابع آن هارا غیرمشهود تشکیل میدهند، اهمیت بیشتری دارد (کوجانسیو5، .(2001 وان مین لی6 و همکاران در مقالهی "قابلیت و کارایی سرمایه فکری در محیط شدیدا رقابتی" بحث میکند. ایشان با استفاده از روش مرزی ناپارامتری تحلیل پوششی دادهها به این نتیجه رسیدهاند که عملکرد سرمایهی فکری را میباید عنصر کلیدی دستیابی به نوآوری بیشتر و کسب مزیتهای رقابتی تلقی کرد (لو و همکاران7،.(2002

شائوچی چنگ8 و همکاران در مقاله ی "تاثیر تجربهی اتحاد و سرمایه فکری بر ایجاد ارزش اتحادهای راهبردی بین المللی" براساس نمونهای از بنگاههای ایالات متحده به تحقیق درباره ی تاثیر سرمایه فکری پرداختند تا منافع ثروت بیشتری کسب کنند. همچنین، اندرکنش مثبت و معنی داری بین سرمایه فکری و تجربه اتحاد وجود دارد ( استیوارت9، .(2001 بونتیس و هالند 10، در مقالهی خود در سال 2002، سرمایه فکری را این طور تعریف می کنند: سرمایه فکری ذخیره ای از دانش را که در نقطه خاصی از زمان در یک سازمان وجود دارد، نشان می دهد. در این تعریف ارتباط بین سرمایه فکری و یادگیری سازمانی مورد توجه قرار گرفته است (بونتیس، .(2003

مفهوم سرمایه فکری:

قبل از اینکه بخواهیم سرمایه فکری را شناسایی، مدیریت و اندازه گیری کنیم، نیاز است که مفهوم آن را درک کنیم. سرمایه فکری از نگاه مدیریتی، مجموع سرمایه انسانی و ساختاری نظیر دانش، تجربه کاربردی، فناوری سازمانی، روابط و مهارتهای تخصصی است که با خلق مزیت رقابتی، حیات سازمان در بازار را به ارمغان می آورند.

برای درک بیشتر مفهوم سرمایه فکری، تعاریف مختلفی در مورد آن گفته شده است که در ادامه به تعدادی از آن ها اشاره میکنیم:

استوارت11 اعتقاد دارد، سرمایه فکری مجموعهای از دانش، اطلاعات، داراییهای فکری، تجربه رقابت و یادگیری سازمانی است که میتواند برای ایجاد ثروت به کار گرفته شود. در واقع سرمایه فکری تمامی کارکنان، دانش سازمانی و تواناییهای آن را برای ایجاد ارزش افزوده در بر میگیرد و باعث منافع رقابتی مستمر می شود (قلیچ لی و همکاران، .(1385

"بونتیس" سرمایه فکری را به عنوان مجموعه ای از داراییهای نامشهود (منابع، توانایی ها، رقابت) تعریف می کند که از عملکرد سازمانی و ایجاد ارزش به دست می آیند (بونتیس، .(1969 "ادوینسون" و "مالون"12، سرمایه فکری را "اطلاعات و دانش به کار برده شده برای کار کردن، جهت ایجاد ارزش" تعریف می کنند (ادوینسون و مالون، .(2002

"بروکینگ"13سرمایه های فکری را در چهارچوبی جامعتر ارائه نموده است، این چهارچوب مقوله های زیر را درIC شامل می شود:

· دارایی های بازار (شامل خدمات و نام تجاری تولیدی و وفاداری مشتریان).

· دارایی های فکری (شامل حق امتیاز، فرمول های سری و نظایر آن).
· دارایی های انسان محور (شامل آموزش، دانش کاری ویژگی ها و خصوصیات حرفهای و...)
· دارایی های زیر بنایی (فسلفه مدیریت، فرهنگ مشارکت، سیستم های شبکهای و...) (چانگ و همکاران14، .(2003 اما تعریف عمومی که به نظر می رسد پذیرش وسیع تری داشته است و مورد قبول جامعه آکادمیک قرار گرفته است، با
توجه به شکل یک، شامل سه جزء زیر است: (رز و ادینسون15، (2004

· سرمایه انسانی
· سرمایه ساختاری (سازمانی)
· سرمایه ارتباطی (مشتری مداری)
شکل 1-2 عوامل موثر بر سرمایه فکری

عناصر سرمایه فکری:

به دلیل گستردگی مفهوم سرمایه فکری محققانی که در این حیطه کار کردهاند هر کدام دسته بندی خاص خود را ارائه کردهاند. نخستین دسته بندی را "اسویبی" 16 در سال 1997 در سه حوزه انجام داد.

▪ سرمایه انسانی در حوزه شایستگی فردی؛
▪ سرمایه ساختاری در حوزه ساختار داخلی؛
▪ سرمایه ارتباطی در حوزه ساختار خارجی (اسویبی17، (2005؛
▪ بونتیس سرمایه مشتری را جایگزین سرمایهی ارتباطی کرد و به بررسی سرمایهی فکری پرداخت. طبقه بندی بونتیس در شکل شماره دو نشان داده شده است (چاتکل18، (2007؛

شکل شماره 2-2 مفهوم سازی اجزای سرمایه فکری

در جمع بندی تعاریف متعدد سرمایه فکری و اجزای آن می توان اظهار داشت که، سرمایه فکـری بـه سـه دسـته سـرمایه انسانی19، سرمایه ساختاری (سازمانی)20 و سرمایه مشتری21 قابل تقسیم است (زاهدی و همکاران، 1386، .(44

روش های اندازه گیری سرمایه فکری:

از نظر ویلیام (2002) روشهای مختلف را میتوان در قالب چهار گروه اصلی قرار داد:

روش های مستقیم سرمایه فکری: عبارتند از برآورد ارزش پولی دارایی های نامشهود یا سرمایه فکری، به وسیله شناسایی عناصر مختلف تشکیل دهنده آن ها. طبق این روشها یک بار ارزش عناصر به صورت تک تک محاسبه میشود و سپس مجموع ارزش طبقات مختلف آن ها بیانگر ارزش دارایی مربوطه است. ویژگیهای این روشها عبارتند از:

· چون براساس ارزشهای تاریخی هستند، پیشنهادهای بالقوهای برای ایجاد تصویر جامعتری از سلامت مالی موسسات ارائه میکنند.

· این روشها جزئیات بیشتری را در اختیار تحلیل گران قرار میدهند و به آسانی در هر سطحی از سازمان قابل استفادهاند.

· در این روشها، منابع سرمایهای از پایین به بالا اندازهگیری میشوند و نسبت به روشهای نرخ بازده داراییها و روشهای بازار سرمایهگذاری، سریعتر و دقیقتر منابع را اندازهگیری میکنند.

· نیازی به اندازهگیری شرایط مالی ندارند.

· این روشها، برای سازمانهای غیر انتفاعی، واحدهای تجاری، بنگاههای دولتی و برای اهداف زیست محیطی و اجتماعی بسیار مفید هستند.

· عیب اصلی این روشها این است که به آسانی نمیتوان نتایج حاصل از آن ها را به نتایج مالی ارتباط داد (نمامیان، .(1390

روش های بازار سرمایه گذاری (روش های تشکیل بازار سرمایه): محاسبه کردن اختلاف بین ارزش بازار شرکت (بر مبنای قیمت بازار سهام) و حقوق صاحبان سهام تعدیل شده از بابت تورم یا بهای جایگزینی، به عنوان ارزش سرمایه فکری یا داراییهای نامشهود در نظر گرفته میشود. این روش دارای نقاط قوت و ضعفی به صورت زیر است:

· این روش ها روی اقلام مالی تاکید دارند که با وجود کامل نبودن، قابلیت حسابرسی دارند.

· این روش ها تلاش می کنند که یک ارزشیابی واقعی از سازمان ارائه دهند.

· مزیت اصلی آن ها این است که میتوانند برای مقایسه ساده بین شرکتهای فعال در یک صنعت مشابه، مورد استفاده قرار گیرند، ولی جزئیات بسیار اندکی در اختیار تحلیل گران مالی قرار خواهند داد (نمامیان، .(1390

روش های بازده دارایی ها: محاسبه میانگین سودهای قبل از مالیات چند سال شرکت و تقسیم آن بر میانگین داراییهای مشهود شرکت در آن سال ها، نتیجه این محاسبه را نرخ بازگشت داراییها مینامند که بعداً با میانگین صنعت مقایسه می شود. تفاضل این دو رقم، در میانگین داراییهای مشهود ضرب میشود تا میانگین درآمدهای سالانه حاصل از داراییهای نامشهود به دست آید. بعد این میانگین درآمد به دست آمده، بر میانگین وزنی هزینه سرمایه یا نرخ بهره، تقسیم میشود تا از طریق برآوردی از ارزش داراییهای مشهود یا سرمایه فکری به دست آید. این روشها هم دارای ویژگیهایی است: (نمامیان، .(1390

· روشهای نرخ بازده داراییها، به نرخهای بهره بسیار حساس هستند.

· در این روشها از مقایسه مستقیم ارزشها با ارزشهای بازار استفاده نمیشود، بلکه تنها از بعضی عوامل که تحلیل گران بازار در ارزیابی خود از شرکت از آن ها استفاده میکنند، بهره گرفته میشود.

· این روشها همانند روشهای بازار سرمایه گذاری روی ارقام مالی تاکید می کنند، که با وجود کامل نبودن، دارای قابلیت حسابرسی هستند (نمامیان، .(1390

روش کارت امتیازی: روشهای کارت امتیازی زمانی به کار برده میشوند که اجزای مختلف سرمایه فکری معین بوده، بتوان آنها را بر حسب کارت امتیازی و یا گراف منعکس کرد.

· از مزایای روش های سرمایه فکری مستقیم و کارت امتیازی آن است که به آسانی در هر سطحی از سازمان کاربرد دارند و در مقایسه با محاسبههای مالی، تصویر جامعتری از ارزش سازمان ارائه می دهند، زیرا این روشها یک رویداد یا گزارش را دقیقتر اندازه گیری میکنند (نمامیان و همکاران، .(1390

افشای سرمایه فکری

سرمایه گذاری در بازار سرمایه توسط سرمایه گذاران براساس اهداف و میزان قبول بازدهی و ریسک صورت می گیرد. در این بازار، افراد برای رسیدن به اهداف خود و میزان بازدهی مورد نظر اقدام به سرمایه گذاری می کنند. بازدهی مورد انتظار سرمایه گذاران در بنگاه های اقتصادی به عنوان هزینه سرمایه آن ها ارزیابی می گردد.

هزینه سرمایه در شرکت ها به عنوان هزینه تامین منابع از سوی گروه های متفاوت است که برای انجام فعالیت های اقتصادی مورد نظر شرکت ها استفاده می شود. یکی از این گروه ها صاحبان سهام عادی شرکت هستند که هزینه منابع مالی تامین شده از سوی این گروه به عنوان هزینه حقوق صاحبان سهام عادی در نظر گرفته می شود. نرخ بازدهی مورد انتظار سهامداران عادی تحت تاثیر عوامل مختلفی از جمله اندازه شرکت، میزان و نوع بدهی (بلند مدت یا کوتاه مدت)، نوع صنعت، میزان افشاء اطلاعات شرکت و... قرار دارد. با توجه به اینکه مدیران شرکت ها به طور معمول و منطقی به دنبال کسب منابع مالی با هزینه های کمتر هستند، یکی از عوامل که می تواند به این امر کمک کرده و در اختیار مدیران قرار دارد، سطح افشاء است.

افشای شرکت برای عملکرد کارایی بازار سرمایه حیاتی است. تقاضا برای افشای مالی از عدم تقارن اطلاعاتی و تضاد نمایندگی بین مدیران و سرمایه گذاران بیرونی ناشی می شود. هیلای و همکاران (2001) 22 تحقیق جامعی در رابطه با ادبیات تحقیق سطح افشاء انجام داده اند. تحقیق آن ها از رابطه منفی بین سطح افشاء و هزینه سرمایه پشتیبانی می کند. می توان این تحقیقات را در دو دسته طبقه بندی کرد. در گروه نخست، افزایش در افشاء، نقدشوندگی بازار سرمایه را افزایش می دهد و هزینه مبادلات را کاهش داده یا تقاضا برای اوراق بهادار را افزایش می دهد. همگی این تاثیرات منجر به کاهش هزینه سرمایه می شود. دایموند و همکاران(1991) 23 و ریچیا(2001) 24 پیشنهاد می کنند که افزایش در افشاء، ریسک تخمین ناشی از برآورد سرمایه گذاران از پارامترهای بازده دارایی ها یا توزیع بازده را کاهش می دهد. اگر ریسک تخمین تنوع پذیر نباشد، سرمایه گذاران برای این عنصر اضافی ریسک، درخواست صرف خواهند کرد.

براساس تئوری نمایندگی، مدیران به عنوان نمایندگان سهامداران ممکن است به گونه ای عمل نمایند یا تصمیم هایی را اتخاذ کنند که لزوماً در راستای به حداکثر رساندن ثروت سهامداران نباشد. مطابق این تئوری، باید سازوکارهای کنترلی یا نظارتی کافی برای محافظت از سهامداران در مقابل تضاذ منافع ایجاد شود. موضوع شفافیت25 صورت های مالی و کیفیت افشای26 اطلاعات ارائه شده در آن به عنوان یک راهکار عملی مورد توجه قرار گرفته است. جریان شفافیت و با کیفیت اطلاعات موجب کاهش عدم تقارن اطلاعاتی27 می شود (حساس یگانه، 1387؛ حفلین و همکاران28، .(2005

افشای مالی ضعیف موجب گمراهی سهامداران می شود و اثر نامطلوبی بر ثروت آن ها دارد. تجزبه و تحلیل نظری و شواهد تجربی بیانگر آن است که افزایش عدم تقارن اطلاعاتی بین مدیران و سهامداران شرکت با کاهش تعداد سرمایه گذاران و پایین آمدن نقدشوندگی29 اوراق بهادار، کم شدن حجم معامله ها و به طور کلی، کاهش منافع اجتماعی از محل این داد و ستدها رابطه مستقیم دارد (قائمی، .(1388 بنابراین، افشای با کیفیت از طریق کاهش عدم تقارن اطلاعاتی، باعث افزایش حجم

معامله ها و نقدشوندگی خواهد شد. والاس نیز معتقد است که اگر چه در بازارهای کارا، دست یابی به بازده غیر عادی با استفاده از اطلاعات موجود در بازار اوراق بهادار، تا حد زیادی امکان ناپذیر است، اما شواهد موجود نشان می دهد که انتشار اطلاعات در بازار از دیدگاه آحاد سرمایه گذاران، دارای ارزش است، زیرا از یک سو تعدیل لازم برای به روز کردن دیدگاه های دیگر، عدم قطعیت حاکم بر بازار را که بر حجم مبادلات و نقدشوندگی اوراق بهادار نیز موثر است، تا حد زیادی مرتفع می کند. در واقع، با انتشار اطلاعات در بازار، حجم داد و ستد اوراق بهادار افزایش می یابد و از این رو، سرمایه گذاران می توانند به سبد سرمایه گذاری دست یابند که این امر، خود به افزایش ثروت و رفاه اقتصادی آنان می انجامد (والانس30، .(1384

عدم تقارن اطلاعاتی ناشی از کیفیت افشای پایین، مساله انتخاب نادرست را در پی خواهد داشت. اوراق بهادار مواجه با این مشکل، از نقدشوندگی کمتری برخوردارند (ماتوسی31، (2004 و هزینه داد و ستد آن ها در زمان خرید و فروش بیشتر است. بنابراین، خریداران تمایل کمتری به خرید آن هادارند. سرمایه گذاران برای اضافه هزینه معاملاتی پرداخت شده، پاداش بیشتری مطالبه می کنند. با افشای اطلاعات خصوصی و بهبود کیفیت افشا، شرکت ها می توانند عدم تقارن اطلاعاتی و هزینه مبادله اوراق بهادار و بدین ترتیب هزینه سرمایه 32 را کاهش دهند (آمیهود33، 1986 و اسپینوسا34، .(2007 بنابراین، افزایش نقدشوندگی و کاهش هزینه سرمایه، از مهمترین پیامدهای بهبود کیفیت افشا و شفافیت اطلاعاتی محسوب می شود.

افشای سرمایه فکری و اهمیت آن

برای پی بردن به نقش سرمایه فکری در رشد و توسعه سازمان ها بایستی تعریف واحدی از افشای سرمایه فکری ارائه گردد، ولی به خاطر فقدان یک تعریف واحد و در دسترس بودن چندین تعریف مختلف از سرمایه فکری35 و افشای سرمایه فکری36 شرکت ها قادر هستند برای اهداف افشای خود، IC و ICD را بر حسب نیاز تعریف کنند که نتیجه آن کاهش مباحث ICD در سازماندهی قراردادهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی خواهد بود. ابی سکار و گودری(2005) 37 با استفاده از تعریف هدف کلی گزارشگری مالی به عنوان مبنا، ICD را این چنین تعریف کرده اند: "یک گزارش مطلوب که بتواند نیازهای اطلاعاتی مشترک بین استفاده کنندگانی که قادر به تهیه گزارش درباره IC نیستند را برآورده سازد." پتی و گودری(2000)38 تعریف واضحی از IC و ICD ارائه نکرده اند. اما آن ها به این حقیقت اشاره کرده اند که افشای سرمایه فکری اکنون اهمیت بیشتری از گذشته دارد و دلیل آن انتقال بخش های عظیم صنعتی از تولید به صنایع با تکنولوژی بالا و خدمات مالی و بیمه است.

موضوعات روش شناختی حول تحقیق درباره ICD در گزارشات سالانه شرکت را می توان در سه زمینه شناسایی کرد. کد گذاری چارچوب هایی که برای تجزیه و تحلیل به کار می روند، استفاده از گزارش های سالانه به عنوان اسناد مرجع و روشی که برای جمع آوری داده ها به کار گرفته می شود. ولی بسیاری از مطالعات ICD از گزارش های سالانه به عنوان اسناد مرجع برای تحقیقات شان استفاده کرده اند به این دلیل که گزارشات سالانه مرتباً تهیه می شوند و ارائه دهنده علائق دیرینه شرکت و تفکرات مدیریت به شیوه ی جامع و فشرده هستند. (نیمارک39، 1995، و ابی سکرا، .(2006

با وجود استفاده زیاد از گزارشات سالانه در تحقیقات مربوط به ICD مشکل موجود در این رابطه این است که، گزارشات مذکور ممکن است منعکس کننده حقیقت عینی شرکت نباشند. یافته های تجربی محققین نشان می دهد که ارتباط قوی میان مقدار ICD در گزارشات سالانه و ارزش بازار شرکت وجود ندارد. این مسئله به این خاطر است که اغلب شرکت ها از گزارشات سالانه به عنوان سندی برای معرفی شرکت استفاده نمی کنند. شواهد تجربی نشان می دهد که گزارشات سالانه فرصت ویژه ای را برای شرکت ها برای بیان چیزی فراتر از اطلاعات مالی فراهم می کنند. از این رو گزارشات سالانه به جای اینکه فقط برای نشان دادن واقعیت عینی شرکت از طریق ICD به کار برده شوند، برای نشان دادن موقعیت مطلوب شرکت در میان ذی نفعان استفاده می شوند. با همه این تفاسیر اگر ICD به درستی انجام گیرد، هم بر ذی نفعان داخل شرکت و هم ذی نفعان خارج شرکت از طریق ترکیب، شماره گذاری، تصویر سازی و حساب های مشروح ایجاد ارزش می کند (کامرون و گودری40، 1993 و ابی سکرا، .(2006

عوامل موثر بر افشای سرمایه فکری

در زیر به چند عامل که بر افشای سرمایه فکری موثر است اشاره می شود:

(1 اندازه هیات مدیره:

تعداد اعضای هیات مدیره شرکت ها می تواند بر افشای سرمایه فکری اثرگذارد. نتایج تجربی وجود دارد که نشان می دهد، کیفیت نظارت در شرکت هایی با هیات مدیره کوچکتر بالاتر است (یرماک، (1996، زیرا مشکلات و مسائل شرکت در هیات مدیره بزرگتر، افزایش می یابد (کانگر و همکاران، .(1998 یرماک (1996) دریافت که یک همبستگی منفی بین ارزش بازار شرکت و اندازه هیات مدیره وجود دارد. جنسن 1993) )، اظهار کرد وقتی تعداد مدیران هفت تا هشت نفر باشد، موثر بودن آن هاکمتر است و مدیر عامل راحت تر آن هارا کنترل می کند (فالیخاتون41، .(2011 (مشایخی، (1393

(2 درصد اعضای غیر موظف در هیات مدیره:

درصد اعضای غیر موظف هیات مدیره یک مکانیزم کنترلی است، که نه تنها به سهامداران از عملکرد در شرکت اطمینان می دهد، بلکه سایر ذی نفعان، با ارائه اطلاعات بیشتر در مورد عملکرد و فعالیت های شرکت، منتفع میشوند (کوک، .(2005 طبق نظریه های نمایندگی مدیران غیر موظف اثربخشی هیات مدیره را افزایش می دهند(جنسن، .( 1976 نصیر و عبداالله (2004)، بین افشای سرمایه فکری و درصد اعضای غیر موظف هیات مدیره رابطه مثبتی مشاهده کردند (همان منبع).

(3 تمرکز مالکیت:

یکی دیگر از عوامل موثر بر افشای سرمایه فکری، تمرکز مالکیت است. تمرکز مالکیت به چگونگی توزیع قدرت بین سهامداران و مدیران اشاره دارد (عالم تبریز و همکاران، .(1388 در برخی مطالعات، تمرکز مالکیت را با مجموع درصد سهام نگهداری شده توسط سه سهامدار عمده شرکت معرفی می کنند (سالته، .(2011 تحقیق های انجام شده در شرکت های استرالیایی حاکی از وجود رابطه ی معناداری بین تمرکز مالکیت و افشای سرمایه فکری بوده است (مانته، .(1993 اما مطالعات" ون در ژان" حاکی از عدم وجود رابطه معنی دار بین این دو متغیر بوده است (عالم تبریز و همکاران، .(1388

(4 عمر شرکت:

تحقیق های قبلی نشان می دهد عمر شرکت معیار مناسبی برای ریسک شرکت می باشد. شرکتی که سال ها در کسب وکار می باشد و گزارش های سالانه منتشر می کند، از نظر سرمایه گذاران کم ریسک تر تلقی می شود. باخ و همکاران