بخشی از مقاله
چکیده
ابریشم یکی از مهمترین کالاهایی است که در زمینههای مختلف فرهنگی، هنری، اجتماعی،تولیدی، تجاری و اقتصادی ایران تاثیرگذار بوده است، بههمیندلیل، در ادوار مختلف تاریخی ایران، حکومتها تصمیمات مختلفی، برای استفاده و بهرهگیری بیشتر از مزایا و منافع آن اتخاذ کردهاند. دوره صفویه و به ویژه زمامداری شاه عباس اول یکی از مقاطع مهم در در زمینه ابریشم ایرانی است که نتیجه مهم آن انحصار حق تجارت ابریشم برای ایران و به تبع آن، رشد و گسترش تجارت و صنایع مرتبط با ابریشم است.
در این مقاله وضعیت ابریشم ایران و سیاستهای شاه عباس و نتایج حاصل از اتخاذ این رویکردها و تدابیر در زمینه منسوجات ابریشمی بررسی میشود. در این جهت از شیوه توصیفی و گردآوری اطلاعات و دادهها به طریق کتابخانهای-اسنادی استفاده شده است.نتایج حاصل از این تحقیق نشان میدهد که علاوه بر رونق اقتصادی و تجاری کشور از فروش ابریشم، تولید و تجارت منسوجات ابریشمی چون فرش و پارچه بسیار سازمانیافته، فعال و حتی تاثیرگذار بر فرهنگ و هنر دیگر کشورها بوده است.
کلمات کلیدی: صفویه- شاهعباس اول- ابریشم- سیاستهای شاهعباس- منسوجات ابریشمی
مقدمه
در سدههای 10 و 11ه. ق، با آغاز سلسله صفویان یک حکومت مرکزی مقتدر در ایران شکلگرفت. به تبع این تمرکز قدرت، در جنبه های مختلف دینی، سیاسی، فرهنگی، هنری، اجتماعی و اقتصادی ایران تحولات جدیدی روی دادند. هنرها و صنایع وابسته بهآن نیز از روند رو به تزاید تحولات و پیشرفتهای عصر صفوی متاثر گردیدند و در مواردی نیز پیوند و ارتباط متقابلی بین هنرها و صنایع وابسته با اقتصاد و تجارت شکل گرفت. ابریشم ایران در واقع یکی از مهمترین حوزههایی است که در این عصر رونق و گسترش چشمگیری در بخشهای تجاری،اقتصادی، هنری و حتی سیاسی را تجربه کرد و بیتردید مهمترین عامل موثر در این امر شاه عباس اول و رویکردهای وی به حوزه ابریشم است. انحصار تجارت ابریشم برای ایران، اتخاذ سیاستهای مهاجرتی، تجاری و اقتصادی، سیاسی و تاسیس کارگاههای مرتبط با صنایع ابریشمی و تولید منسوجات ابریشمی تحت نظارت و مالکیت دربار ازین مواردند. در واقع ابریشم عهد صفوی را در وهله نخست باید در پرتو شاه عباس بررسی کرد و اساسیترین نقش ابریشم را دروهله نخست باید در جایگاه آن بهعنوان یک کالای صادراتی و سپس کالایی جهت مصرف داخلی وتولیدات وابسته چون فرش و پارچه جهت تجارت وصادرات دانست.
الف. شاهعباس و سیاستهای وی در زمینه ابریشم در دوره صفویه، بهویژه در زمان شاهعباس اول و جانشیان وی، ایران یکی از عمدهترین تولیدکنندگان ابریشم جهان بود و آن را به کشورهای اروپایی، هند و عثمانی صادر میکرد. شاردن در سفرنامه خود به اهمیت ابریشم بهعنوان مهمترین کالای صادراتی صفویان اشاره دارد . - 6 - محصول ابریشم بیشتر از گیلان، مازندران، استرآباد - گرگان - ، اردبیل، شروان، شماخی، قراباغ و خراسان حاصل میشد . - 9 - انحصار تجارت و حق مالکیت ابریشم برای ایران، اصلیترین رویدادی است که در این دوره توسط شاه عباس اول صورت گرفت و بر وجوه مختلف ابریشم ایران تاثیرات قابلتوجهی بر جای نهاد. علت انخاذ این تصمیم را در وهله نخست باید در وضعیت اقتصادی ایران جست، زیرا در نخستین سالهای حکومت وی، تجارت و بازرگانی خارجی ایران رونق چندانی نداشت و میزان واردات کشور بر صادرات فزونی یافتهبود. لذا شاه عباس حق امتیازخرید و فروش کالاهای پرارزش و پرطرفدار ایرانی در کشورهای اروپایی را در اختیار خویش گرفت . - 9 -
در مرتبه بعد اشتغال شاه و دولتمردان به امر تجارت، بهدلیل اعتبار و جایگاه بازرگانی و تجارت در مشرق زمین بود . - 6 - همچنین در مساله انحصار تجارت ابریشم، عوامل سیاسی نیز موثر بودهاند. تجارت ابریشم و رقابت بر سر آن، برای کشورهای اروپایی چون انگلستان اهمیت بسیاری داشته است و اعزام نمایندگان به دربار ایران برای جلب موافقت شاه نیز بدین جهت بوده است. ادوارد کاناک از جمله افرادی است که به نمایندگی از پادشاهی انگلستان و کمپانی هند شرقی، با پیشنهاد حمل کالا به بنادر خلیج فارس و حمل ابریشم ایران از راه اقیانوس به انگلستان به حضور شاهعباس میآید.رویکرد و تمایل شاه عباس نیز وجهی دیگر از عوامل سیاسی بود، شاه میخواست دولت عثمانی را از عایدات فراوان ترانزیت ابریشم ایران محروم سازد، زیرا دولت عثمانی دشمن ایران بود . - 4 -
سر آنتونی شرلی نیز از دیگر افرادی بود که درباره تجارت ابریشم و دیگر کالاهای ایران، از طرف شاه عباس مامور به مذاکره و انعقاد قرارداد بازرگانی با دول اروپایی شده بود . - 7 - شاه در پاسخ به نامه شرلی درباب ماموریت محوله، چنین ذکر کرده: » بعد از این ولایت عجم ابریشم به حلب نبرند و به هرمز آورده در آنجا بفروشند، و دوستی که فرنگیه با رومیان به جهت آمد و شد حلب وبردن ابریشم اظهار مینماید برطرف شود، بسیار خوبست. چه بهتر از این کار که ابریشم عجم به هرمز آورند و تجار فرنگ امتعه و اجناس فرنگ به هرمز آورده بفروشند و در عوض ابریشم ببرند.
انشاء االله تعالی بعد از این مقرر میفرمائیم که تجار عجم ابریشم را به هرمز آورده بفروشند. - 7 - «در پی سیاستی دیگر؛ با توجه به اشتیاق هلند به انتفاع از سود سرشار تجارت ابریشم ایران، و تمایل ایران به استفاده از قدرت دریایی هلند، قراردادی در زمینه تجارت دو کشور به امضای شاه عباس و ویس نیخ نماینده شرکت هند شرقی هلند میرسد . - 11 - در نهایت با آمد و شد نمایندگان ایران و کشورهای اروپایی و مذاکرات فیمابین، رقابت کشورهای مختلف در جهت خرید ابریشم ایران آغاز میشود و بندر هرمز، به عنوان مرکز اصلی صدور ابریشم عایدات فراوانی را به خزانه شاهی واریز میکند . - 5 -
افزون بر امر انحصار تجارت ابریشم، شاه عباس جهت رونق بیشتر و بهتر تجارت، توزیع و تولید ابریشم و صنایع وابسته، تدابیر مختلفی را اتخاذ نمود. وی از توانایی تاجران ارمنی جلفا، در زمینه تجارت ابریشم بهره برد و این امر را بدانها سپرد - 5 - و بهدلیل مهارت و تلاش تاجران ونیزی در بازرگانی نگاه ویژهای به آنان در امرتجارت ابریشم داشت . - 9 - از سوی دیگر تولیدکنندگان ابریشم موظف بودند تا تمام محصول خود را به وزیر مخصوص شاه بفروشند. سپس وزیر آن را به تجار ایرانی و غیر ایرانی میفروخت و تقریبا معادل هشت میلیون تومان رایج زمان، سود نصیب خزانه شاه می کرد. بازرگانانی نیز که بر خلاف مصوبه شاه از دیگران ابریشم میخریدند باید از طریق عثمانی کالای خود را صادر میکردند و برای هربار مبالغی را به خزانه شاهی میدادند . - 9 - شاه عباس به برخی از شهرها چون جلفای نو حق معافیت مالیاتی داد. در واقع با تاسیس جلفای نو در اصفهان و انتقال ارامنه جلفا به محل جدید، مرکزیت بینالمللی ابریشم را از جلفا به ایران
