بخشی از مقاله
چکیده
گیلان از نظر اقتصادی در عصر صفویه به جهت برخورداری از جغرافیایی متنوع یکی از ارکان اساسی تولید ثروت در این عصر به شمار میرفت. این مساله صرفا به جهت تولید ابریشم نبود، بلکه قرار گرفتن این ایالت در مسیر تجاری شمال به جنوب و همچنین تنوع محولات اقتصادی بر اعتبار آن میافزود. علاوه بر این نکته، مهمترین عاملی که موجب افزایش قدرت اقتصادی گیلان گشت، اقدامات عمرانی شاه عباس در گیلان پس از تصرف این سرزمین بود. شاه عباس اول پس از واژگونی حکومت های محلی زمینه تبدیل اقتصاد بومی به اقتصاد بینالمللی را در گیلان فراهم آورد و این مساله موجب شهرت محصولات اقتصادی گیلان در جهان آن روز گشت.
تجارت ابریشم ایران در توسعه روابط اقتصادی با اروپائیان از اهمیت محوری برخوردار بود و ایران نیز از عمدهترین منبع تولید ابریشم در خاورمیانه بود. در پهنه سرزمین ایران نیز گیلان مرکز اصلی تولید ابریشم به حساب میآمد و نظر بازارهای اروپایی را جلب کرد و به رغم دشواریهای ارتباطی با این منطقه، رشته پیوند محکمی با جهان خارج شد. این ارتباط آغازگر تحولات نوینی بر جامعه و نظام سنتی گیلان شد و نقش بسیار مهم و موثری در تحرک بخشیدن به جامعه در حال سکون و ایستایی گیلان داشته و به باور ما آغاز تحولات نوین منطقه از حضور این عامل خارجی منشاء گرفته است.
مقدمه
محور اصلی فعالیتهای اقتصادی در گیلان، این دوره کشاورزی بود. در کنار آن گمرک، فعالیت-های تجاری وماهیگیری نیز رواج داشت . آنچه که در عرصه اقتصاد، اهمیت گیلان را برای درآمد دولت صفوی بسیار برجسته میساخت، ابریشم گیلان بود. سهم بالای گیلان در تولید این محصول امتیاز خاصی برای این خطه به ارمغان آورده بود و همین امر موجب شده بود تا گیلان در محاسبات سیاسی، امنیتی و اقتصادی دولت مرکزی جایگاه مخصوصی داشته باشد.
ابریشم گیلان از نظر کمی و مرغوبیت برتر از ابریشم خام سایر ایالتها بود و بهعنوان یک کالای استراتزیک صادراتی در زمینههای اقتصادی و روابط اجتماعی در دوره صفوی از اهمیت زیادی برخوردار بود که مهمترین آن، تامین خزانه حکومت مرکزی و عاملی برای تعیین سیاستهای شاهان صفوی در سرزمین گیلان و روابط تجاری با دول اروپاییی بود. جایگاه و نقش اقتصادی و تجاری ابریشم گیلان بدون آنکه به سابقه پرورش کرم ابریشم در گیلان پرداخته شود، باید یادآور شد که پرورش کرم ابریشم تا مدتهای مدیدی مهمترین فعالیت تولیدی گیلان بوده است.
- 3 - اعتقاد برخی بر این است که ایران خود یکی از خاستگاههای اولیه تربیت کرم ابریشم بوده است و ایران و ترکستان موطن پیله زرد و چین وطن اصلی پیله سفید بوده است و در همین راستا درخت توت سیاه را از آن شمال ایران و توت سفید را از آن شرق آسیا دانستهاند - عربانی،. - 353-354 :1370 در خصوص تجارت ابریشم جغرافی دانان ایرانی و عرب تا پایان سده ششم ه.ق خبری از گیلان ندادهاند و معمولاً به طبرستان اشاره کردند، اما حمداالله مستوفی در سده 8 ه.ق به ابریشم گیلان اشاراتی دارد.
در سده هفتم مارکوپولو گزارش میکند که بازرگانان شهر ژن ایتالیا بحر خزر را به حیطه تجارتی خود وارد ساختند و صدور ابریشم موسوم به »گیله« را شروع کردند . - 12 - وجود چنین محصولی در گیلان هم برای اولجایتو که به گیلان یورش آورد و هم برای تیمور که به گیلان دست یازید، وسوسه انگیز بود و در خراجی که قرار شد حکام گیلان به تیمور بپردازند، ابریشم سهم عمدهای داشت. ارزش ابریشم چون سکه زر بود و اغلب به جای مالیات به سلاطین داده میشد.
کلاویخو که در 26 ژوئن 1404م806/ ه.ق در سلطانیه ، میرانشاه پسر تیمور را ملاقات کرده است مینویسد: »هرگونه ابریشم از گیلان که در کنار ساحل جنوبی دریای خزر واقع است و در آن کالاها و محصولات بسیاری ساخته و تهیه میشود، به این شهر سلطانیه حمل می گردد.« او اضافه میکند که ابریشم گیلان از سلطانیه به سوریه، ترکیه و کفه - - Kafa در کریمه صادر می-شود . - 14 - الئاریوس توصیف خوبی از روش پرورش کرم ابریشم در گیلان ارائه میدهد که با روش کار در امروز مشابه است و مراحل رویش تخم و رشد اولیه آن در ظروف مخصوص، انتقال کرم نوزاد به تلمبار که مکانی مخصوص پرورش کرم ابریشم است، دوره برگ خواری، مرحله تنیدن تار و پیله و در نهایت جمع آوری پیله را شامل میشود.
- 1 - ابریشم گیلان علاوه بر شهرت این سرزمین باعث جلب توجه اروپائیان برای تجارت با ایران شد . - 3 - در نیمه سده 10ه.ق16 /م. هنگامی که انگلستان در رقابت با پرتغال درصدد گسترش مناسبات تجاری خود برآمد، کوشید از ایوان و اسیلوویچ مشهور به ایوان مخوف اجازه تجارت از راه روسیه با سواحل دریای خزر و ایران را بگیرد و در این راستا آنتونی جنکینسن - - Anthony Jenkinson از سوی کمپانی مسکوی با هدف یافتن راههای بازرگانی به ایران آمد.
کمپانی قصد داشت با خرید ابریشم شیروان، گیلان و مازندران به منافع اقتصادی دست یابد و سفیر فوق در 970 ه.ق1562/م. با نامهای از ملکه الیزابت شاه انگلستان، در قزوین به حضور شاه طهماسب اول رسید 12 - و. - 6 تلاش انگلستان و دیگر کشورهای اروپائی در عهد صفوی برای خرید ابریشم از ایران همچنان ادامه یافت و در این عرصه همچنانکه پادشاهان ایران سلطان ابریشم خطاب میشدند، گیلان نیز به-عنوان مهمترین پرورش دهنده این محصول اهمیت مییافت . - 8 - ابریشم گیلان به شهرها و مراکز بزرگ تجاری اروپایی صادر میشد و تجار و بازرگانان انگلیسی، هلندی، فرانسوی و ایتالیائی به نوبت بر سر وارد کردن ابریشم خالص و یا پیله های خشک گیلان با یکدیگر به رقابت می- پرداختند . - 2 -
پراکندگی جغرافیایی و مرغوبیت ابریشم گیلان
ابریشم مهمترین کالای صادراتی ایران بود که در بخشهایی از ایران تولید میشد، اما محل عمده تولید آن گیلان و مازندران بود - 10و . - 4 مهمترین منطقه تولید ابریشم ایران ، ایالت گیلان بود که شهرهای رشت ، لاهیجان و فومن از مراکز درجه اول تولید ابریشم آن محسوب میشدند. بعد از رشت باید از ابریشم روستاهای مجاور سفید رود مخصوصا رشت آباد، فشتم، ابراهیم سرا، چولاب و بازکیاگوراب، کیسم و آستانه، لنگرود و کسگر و طالش نام برد .
