بخشی از مقاله
چکیده
بهمنظور بررسی تاثیر منابع کودي بر درصد و عملکرد اسانس ریحان - Ocimum basilicum L. - در شرایط رقابت با علفهاي هرز، آزمایشی در سال 1396 در مزرعه آموزشی و پژوهشی دانشگاه علوم کشاورزي و منابع طبیعی ساري بهصورت کرتهاي خرد شده در قالب طرح بلوكهاي کامل تصادفی در سه تکرار انجام شد. تیمارهاي آزمایش شامل عامل اصلی، رقابت گیاه زراعی و علفهاي هرز - در دو سطح وجین علف هرز و عدم وجین علف هرز - و عامل فرعی منابع کودي مختلف شامل: -1 شاهد - بدون کود - ، -2 کود شیمیایی NPK، -3 اسید هیومیک، -4 کود حیوانی پوسیده، -5 کود شیمیایی + اسید هیومیک، -6 کود شیمیایی + کود حیوانی، -7 محلولپاشی عناصر ماکرو و میکرو و -8 کود حیوانی + اسید هیومیک بود.
نتایج نشان داد که درصد اسانس در هر دو چین به طور معنیداري تحت تاثیر اثر متقابل تیمارهاي آزمایشی قرار گرفت. در چین اول، بیشترین و کمترین درصد اسانس بهترتیب مربوط به تیمار تلفیقی کود حیوانی و اسید هیومیک بدون وجین 0/89 - درصد - و کود شیمیایی + اسید هیومیک باوجین 0/42 - درصد - بود. در چین دوم کمترین میزان اسانس مربوط به تیمار کود شیمیایی + اسید هیومیک باوجین 0/33 - درصد - بود. همچنین اثر اصلی تیمارهاي آزمایش تاثیر معنیداري بر عملکرد اسانس داشت. در تیمار کودي بیشترین عملکرد اسانس در چین اول 11/79 - کیلوگرم در هکتار - و چین دوم 14/95 - کیلوگرم در هکتار - در تیمار تلفیقی کود حیوانی و اسید هیومیک مشاهده شد.
واژههاي کلیدي: اسانس، اسید هیومیک، تنش رقابتی، گیاهان دارویی.
مقدمه
هزینههاي سرسامآور داروهاي شیمیایی، داروسازها را به سمت استفاده از داروهاي گیاهی سوق داده است - نجفپور نوایی و شریعت، . - 1396 در مقایسه با داروهاي شیمیایی، داروهاي گیاهی، اقتصادي و فاقد عوارض جانبی هستند - محمود و همکاران، . - 2012 ریحان با نام علمی Ocimum bacilicum L. یکی از مهمترین گونههاي اقتصادي تیره نعناع میباشد. این گیاه یکی از گیاهان دارویی ارزشمندي است که نه تنها در صنایع غذایی، داروسازي، دندانپزشکی، عطرسازي و صنایع آرایشی و بهداشتی کاربردهاي فراوانی داشته، بلکه در طب سنتی و مدرن نیز موارد استفاده بسیاري دارد.
علاوهبر این مواد مؤثره پیکر رویشی این گیاه محتواي اشتهاآوري است که براي درمان نفخ، تقویت دستگاه گوارش و تسکین حس خستگی استفاده میشود - چلکات و اوزکان، . - 2008 کاربرد ناصحیح کودهاي شیمیایی باعث مشکلات زیست محیطی زیادي مانند تخریب ساختمان فیزیکی خاك، عدم تعادل غذایی خاك، اوتریفیکاسیون آبها و در نهایت باعث کاهش عملکرد میشود - صفایی و همکاران، . - 1396 بنابراین، نیاز فوري به تثبیت و افزایش بهرهوري از طریق استفاده صحیح کودهاي آلی میتواند به غنیسازي خاك منطقه ریشه کمک کند.امروزه کاربرد کودهاي آلی همچون اسید هیومیک براي بهبود و افزایش کمی و کیفی محصولات زراعی - ال-شربنی و همکاران، - 2012 و همچنین کاهش اثرات تنشهاي غیرزیستی - داوديفرد و همکاران، - 1394 در حال توسعه است.
اثرات مثبت کود دامی بر باروري خاك، افزایش ماده آلی و غنیسازي خاك و در نهایت بهبود رشد و نمو گیاه، توسط محققین مختلف مورد تایید قرار گرفته است. همچنین گزارش شده است که خاكهایی که کود حیوانی دریافت کردند، علاوهبر جمعیت میکروبی فعالتر و غنیتر، مقادیر فسفر، پتاسیم، کلسیم، منیزیم و نیترات قابل دسترس بیشتري نسبت به خاكهایی که با کودهاي غیرآلی تغذیه شدهاند، داشتند - آزیز و همکاران، . - 2010
علفهاي هرز بهعنوان یکی از اجزاي مکمل بومنظامهاي کشاورزي و بخش جداییناپذیر در سامانههاي کشاورزي محسوب شده و از جمله عوامل مهم محدودکننده افزایش تولیدات کشاورزي در کشورهاي در حال توسعه میباشند، که با گیاه دارویی در دسترسی به آب، مواد غذایی، نور، فضا و دياکسیدکربن رقابت کرده و سبب کاهش کمی و کیفی و افزایش تلفات عملکرد محصول میگردند - کاورماسی و همکاران، . - 2010 با توجه به اهمیت و نقش گیاهان دارویی، نکته حائز اهمیت در تولید و پرورش این گیاه دارویی ارزشمند، افزایش تولید زیست توده آنها با کمترین میزان مصرف نهادههاي شیمیایی اعم از کود یا سموم دفع آفات و علفهاي هرز میباشد. با توجه به موارد فوق هدف از این تحقیق بررسی اثر منابع کودي مختلف بر درصد و عملکرد اسانس گیاه ریحان در شرایط رقابت با علفهاي هرز میباشد.
مواد و روشها
این آزمایش در سال 1396 در مزرعه آموزشی و پژوهشی دانشگاه علوم کشاورزي و منابع طبیعی ساري بهصورت کرتهاي خرد شده در قالب طرح پایه بلوكهاي کامل تصادفی در سه تکرار اجرا شد. تیمارهاي آزمایشی شامل عامل اصلی، رقابت گیاه زراعی و علفهاي هرز - در دو سطح وجود و عدم وجود علف هرز - و عامل فرعی منابع کودي شامل: -1 شاهد - بدون کود - ، -2 کود شیمیایی - اوره - 100 کیلوگرم در هکتار - + سوپر فسفات تریپل 100 - کیلوگرم در هکتار - + سولفات پتاسیم 80 - کیلوگرم در هکتار - - ، -3 اسید هیومیک 15 - لیتر در هکتار - ، -4 کود گاوي پوسیده 20 - تن در هکتار - ، -5 کود شیمیایی - اوره 50 کیلوگرم در هکتار + سوپر فسفات تریپل 50 کیلوگرم در هکتار + سولفات پتاسیم 40 کیلوگرم در هکتار - + اسید هیومیک 7/5 - لیتر در هکتار - ، -6 کود شیمیایی - اوره 50 کیلوگرم در هکتار + سوپر فسفات تریپل 50 کیلوگرم در هکتار + سولفات پتاسیم 40 کیلوگرم در هکتار - + کود حیوانی 10 - تن در هکتار - ، -7 محلولپاشی NPK - 20-20-20 - + micro - Fe, Zn, Mn,… - و -8 کود حیوانی 10 - تن در هکتار - + اسید هیومیک 7/5 - لیتر در هکتار - بود.
کرتهاي آزمایشی بهصورت 2×2 متر مربع با چهار خط کاشت که فاصله ردیفهاي کاشت از هم، 50 سانتیمتر و فاصله بوتههاي روي هر ردیف، 5 سانتیمتر بود، آمادهسازي شدند. محلولپاشی عناصر ماکرو و میکرو، طی دو مرحله انجام شد. مرحله اول سه هفته بعد از کاشت گیاه و مرحله دوم یک هفته قبل از اینکه گیاه حداکثر مرحله رویشی خود را طی کند، میباشد. تیمار اسید هیومیک نیز پس از ظهور گیاه به کرتهاي مربوطه اعمال گردید. عملیات وجین در کرتهاي مورد نظر بهصورت دستی و هر هفته انجام شد.
کاشت ریحان در عمق 1 سانتیمتري زمین در تاریخ 15 اردیبهشت ماه انجام گرفت. بهمنظور اندازهگیري اسانس، در مرحله گلدهی مقدار 20 گرم از سرشاخههاي گلدار تولید شده در هر بوته انتخاب، و اسانس آن توسط دستگاه کلونجر با استفاده از روش تقطیر با آب اندازهگیري شد. در نهایت تجزیه واریانس توسط نرمافزار SAS - Ver. 9.4 - انجام گرفت. بهمنظور مقایسه میانگین دادهها از آزمون LSD در سطح آماري پنج درصد استفاده شد.
نتایج و بحث
با توجه به نتایج بهدست آمده، درصد اسانس در هر دو برداشت تحت تاثیر تیمار رقابت با علفهاي هرز و منابع کودي و همچنین برهمکنش دو عامل فوق قرار گرفت، در حالیکه تنها اثر ساده منابع کودي و علفهاي هرز بر عملکرد اسانس تاثیر معنیداري را از خود نشان داد - دادهها نمایش داده نشدند - . نتایج نشان داد که در برداشت اول، بیشترین درصد اسانس مربوط به تیمار تلفیقی کود حیوانی و اسید هیومیک بدون وجین 0/89 - درصد - بود، همچنین کمترین درصد اسانس در تیمار کود شیمیایی + اسید هیومیک باوجین 0/42 - درصد - ملاحظه گردید که از لحاظ آماري با تیمارهاي اسید هیومیک و محلولپاشی عناصر ماکرو و میکرو در شرایط عدم حضور علفهاي هرز تفاوت چندانی نشان نداد - شکل . - 1
در چین دوم کمترین میزان اسانس مربوط به تیمار کود شیمیایی + اسید هیومیک باوجین 0/33 - درصد - بود؛ در حالیکه تیمار تلفیقی کود حیوانی و اسید هیومیک در شرایط تداخل علف هرز 0/82 - درصد - داراي بیشترین اسانس بود - شکل . - 1بر اساس نتایج جدول مقایسه میانگین در چین اول، بیشترین عملکرد اسانس در تیمار تلفیقی کود حیوانی و اسید هیومیک 11/79 - کیلوگرم در هکتار - مشاهده شد. همچنین کمترین عملکرد اسانس در تیمار شاهد 3/53 - کیلوگرم در هکتار - رویت گردید که با تیمار اسید هیومیک در یک گروه آماري قرار گرفت - جدول . - 1 تداخل علفهاي هرز موجب کاهش عملکرد اسانس 6/69 - کیلوگرم در هکتار - نسبت به شرایط کنترل علفهاي هرز 8/99 - کیلوگرم در هکتار - شد - جدول . - 1
همچنین در چین دوم نیز تیمار تلفیقی کود حیوانی و اسید هیومیک با عملکرد اسانس 14/95 - کیلوگرم در هکتار - ، بالاترین و تیمار شاهد با عملکرد اسانس 5/99 - کیلوگرم در هکتار - داراي پایینترین میزان عملکرد اسانس بود که به لحاظ آماري با تیمار اسید هیومیک تفاوت چندانی نداشت - جدول . - 1 به نظر میرسد یک اثر همافزایی و تشدیدکننده در کاربرد توأم اسید هیومیک و کود دامی بر صفت مذکور در ریحان وجود داشته باشد. حضور اسید هیومیک در بستر کشت حاوي کود دامی، میتواند سبب بهبود فعالیت میکروارگانیزمها شود و شرایط لازم را براي حلالیت فسفر از منبع کود دامی فراهم آورد و متعاقب آن دسترسی گیاه ریحان به فسفر را افزایش دهد و از آنجا که اسانسها جزء ترکیبهاي ترپنوئیدي بوده و بیوسنتز واحدهاي سازنده آنها - ایزوپرنوئیدها - نیاز مبرم به ATP و NADPH دارند، و حضور عناصري نظیر نیتروژن و فسفر براي تشکیل ترکیبهاي اخیر ضروري میباشد، از اینرو مشارکت این دو کود میتواند منجر به بهبود بیشتر میزان اسانس نیز شود - شیرزادي و همکاران، . - 1393
معمولا تنشهاي محیطی درصد روغنهاي اسانسی را در بیشتر گیاهان دارویی افزایش میدهد، چون در موارد استرس متابولیتهاي بیشتري تولید شده و این مواد باعث جلوگیري از عمل اکسیداسیون در سلول میشوند. تا زمانیکه آب و در نتیجه عناصر غذایی در دسترس گیاه است؛ گیاه ترجیحاً کربن را براي رشد اختصاص میدهد ولی با حضور علفهاي هرز میزان دسترسی به عناصر غذایی کمتر شده و رشد گیاه بیش از فتوسنتز محدود میشود و در نتیجه بخش بیشتري از مواد فتوسنتزي به تولید متابولیتهاي ثانویه و اسانسها اختصاص مییابد - فراهانی و همکاران، . - 2008
