بخشی از مقاله
چکیده
علیرغم تفاوتهایی که کتابخانه ها با هم دارند، اکثر کتابخانهها دارای وجوه مشترکی برای طراحی می باشند. مقاله حاضر از بین این موارد به مسئله نور طبیعی و تاثیرات آن بر آسایش و رضایتمندی کاربران در فضاهای کتابخانهای بهخصوص سالن مطالعه و مخزن پرداخته است. بدین منظور ضمن بررسی امکانات نور و روشنایی و همچنین راهکارهای استفاده بهینه از آنها در جهت ایجاد فضایی جذاب برای کاربران به ارائه راهکارهایی برای اصلاح الگوی مصرف انرژی پرداخته است. بهمنظور بررسی تاثیر نور و سایر عوامل موثر بر رضایتمندی کاربران در محیط کتابخانه از روش بررسی سایر مطالعات و منابع کتابخانه همچنین پیمایشی توصیفی - تحلیلی استفاده شده است. در این راستا نمونههای موردی از داخل و خارج کشور که در استفاده از نور بسیار موفق بوده است، مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته است.
کلمات کلیدی: نور - تهویه طبیعی - مبلمان و متریال -رضایتمندی کاربران- طراحی - الگوی مصرف.
-1 مقدمه
کتابخانه و مراکز اطلاع رسانی، با هدف ارائه خدمات مناسب در زمینه کتابخوانی و دسترسی به منابع اطلاعاتی به کاربران به وجود آمدهاند. از اینرو توجه به نظر و عقاید آنها در بهبود ارائه خدمات در کتابخانه بسیار موثر است. برای بقا در محیط رقابتی اطلاعات، کتابخانه ها به بهبود کیفیت خدمات توجه بیشتری نشان میدهند - سیموندز و اندلیب1، . - 2001 امروزه اهمیت معماری ویژه کتابخانه ها و تأثیر آن بر روی بهینه شدن خدمات کتابخانهای بر هیچکس پوشیده نیست. با وجود تفاوتهای بین ساختمان کتابخانه ها ، باید دارای وجوه مشترکی باشند از جمله: قابلیت دسترسی، قابلیت گسترش، تنوع، سازماندهی، راحتی، تغییر پذیری، امنیت و اقتصادی باشند. بهمنظور طبقهبندی کتابخانهها از منظر این شاخصها، بررسی رضایت کاربران، ابزار مناسبی برای سنجش خدمات کتابخانه میباشد. یکی از عوامل بسیار مهم و موثر در رضایت کاربران، نور، تهویه مناسب و طبیعی، مبلمان و متریال داخلی میباشد.
از طرفی دیگر، معماری امروز بهطور کل با دو بحران روبرو است؛ بحران زیست محیطی و بحران انرژی. برای پاسخگویی به این بحرانها، نیازمند هماهنگی بین توسعه پایدار، مصرف بهینه انرژی و همچنین استفاده از منابع انرژی تجدید شونده هستیم. نور و بهرهمندی از انرژی آن یک راهکار برای این منظور است. در فرآیند طراحی بایستی جامعه مخاطب کتابخانه و محدودیتها و شرایط موجود در نظر گرفته شوند. معماری عمومی و معماری داخلی هر دو باید در جهت ایجاد تأثیرات مثبت بر روی مراجعه کننده باشند و برای تمامی قسمت های کتابخانه یک طراحی کارآمد و قابل اجرا و استاندارد اعمال شود. یکی از موارد مهم که بسیاری از معماران قدیمی نیز به اهمیت آن پی بردند، نور و نورپردازی بوده است و با ساختن پنجرههای کوچک و بزرگ با اشکال مختلف و یا روزنه، منبع متنوعی از نور را به وجود میآوردند و با اینکار محیط داخل و بیرون را به هم مرتبط میکردند. معماران امروز هم با افزودن نورگیرها در طرح خود امکان بهرهبرداری از این منبع ارزشمند را افزایش دادهاند. این نورگیرها از ورود نور اضافی در داخل فضا جلوگیری میکند و هم در مصرف انرژی صرفهجویی میکند.
علیرغم تفاوتهای بسیار در طراحی داخلی و نوع خدمات و محل، ساختمان های اکثر کتابخانهها بیشتر دارای عنصر مشترکی میباشند. پژوهش حاضر، از میان این عناصر به موضوع نور و روشنایی مناسب میپردازد و با تامل بر امکانات بالقوه نور و استفاده بهینه از آن در کنار ایجاد محیطی جذاب برای کاربران، راهکارهای اساسی برای اصلاح الگوی مصرف انرژی ارائه میشود. بر این اساس پژوهش حاضر بهمنظور بررسی مهمترین عوامل تاثیر گذار بر طراحی کتابخانه، در 6 بخش مجزا تنظیم شده است که پس از مقدمه حاضر، نکات مهم در طراحی و سپس ادبیات موضوع در بخش سوم آورده شده است. سرانجام در بخش چهارم ضمن بررسی نمونه های خارجی و مطالعات انجام شده در این زمینه و همچنین با ارائه شیوه مناسب استفاده از نور در فضای کتابخانه در فصل پنجم، به ارائه نتیجهگیری و پیشنهادات در بخش نهایی پرداخته شده است.
-2 نکات مهم در طراحی کتابخانه
طراحی محیط کتابخانه باید متناسب با خلق و خوی، انگیزه و کارایی آن برای افراد استفاده کننده صورت گیرد، زیرا طراحی داخلی نقش بسیار مهمی درخلق و خوی انسان و رفتار اجتماعی او دارد. نور بهعنوان یک ابزار کنترل معماری، تاثیر بسیار مهمی در رفتار استفاده کننده و آسایش بصری او در کتابخانه دارد.
براساس گفتههای فاکتر براون2 مهندس معمار و طراح ساختمان بسیاری از کتابخانهها معروف، باید 10 نکته در طراحی و ساخت کتابخانهها باید رعایت شود:
.1 تغییرپذیری: منظور از تغییرپذیری این است که تغییر کاربری و جابهجایی بخشهای مختلف کتابخانه از جمله بخشهای امانت، مرجع، و جز آن با بهکارگیری دیوارک هایی بهراحتی امکانپذیر باشد
2. فشردگی: ساختمان باید جمعوجور باشد تا جابهجایی منابع کتابخانهای و تحرک کارکنان و مراجعان به راحتی انجام شود.
3. دسترسپذیری: محوطه بیرونی و درونی، ورودی، و بخشهای مختلف کتابخانه باید دارای نقشهای جامعو ساده و روان باشند تا نیاز به نصب راهنما به حداقل برسد. چگونگی و کیفیت دسترسی آسان به ساختمان کتابخانه و منابع کتابخانهای از نکات مهم است.
4. قابلیت گسترش: در سال های اخیر، همه کتابداران و مهندسان معمار ساختمان کتابخانهها بهاین نتیجهرسیدهاند که زیربنای ساختمان کتابخانهها، به ویژه کتابخانههای دانشگاهی، نباید محدود و ثابت باشد.
5. تنوع. قابلیت و امکان جابهجایی مجموعه منابع و محل مطالعه مراجعهکنندگان با توجه به نیازها و سلیقه های مراجعهکنندگان به جذابیت و زیبایی کتابخانه میافزاید
6. سهولت دستیابی: طرح فضاهای عمومی بهگونهای باید باشد که منابع بهسهولت در دسترس همگان قرارگیرد. مراجعهکننده بهراحتی به نظم کتابخانه پی ببرد، و دستیابی به منابع برای او جذاب و مطلوب باشد
7. راحتی و آسایش: نور و روشنایی کافی و یکنواخت در فضای عمومی ساختمان کتابخانه و محل کار کتابداران و تالارهای مطالعه
8. محیط و مکان ثابت: برای حفاظت و نگهداری مجموعه کتابخانه و وسایل و تجهیزات آن
9. امنیت: حفاظت و ایمنی مجموعه منابع کتابخانه، همواره بهعنوان یکی از اولویت های کتابخانهها مطرح بوده است. راههای خروجی کتابخانه باید کم و محدود باشد و به محلی منتهی شود که تحت کنترل و نظارت مسئولان و سیستمهای مراقبتی الکترونیکی است. این کنترلها، به نظارت بر رفتار مراجعان و کاهش آمار کتابهای گمشده، کمک میکند.
1. اقتصاد و صرفهجویی: کتابخانهها باید روشهای مختلفی را بهکار گیرند تا هزینه ها به حداقل برسد، ضمن اینکه به خدمات کتابخانه لطمه نزند.
-3 ادبیات موضوع
بیشتر استفاده کنندگان ترجیح میدهند نزدیک به سطحی باشند که نور روز بر آن بتابد. اما باید نور روز در کتابخانه ساختگی نباشد. گذشته از این برای راحتی بصری، فقط نور روز شرکت کننده نیست بلکه شامل همه چیز برای راحتی و رضایت مندی استفادهکنندگان مورد اهمیت است و بهطور کل، همان قدر که نور کم مضر است، نور زیاد نیز ضرر دارد. خواننده و پرسنل کتابخانه باید از کیفیت نور احساس راحتی کنند. ترکیبی از نور سفید و لامپهای معمولی و مهتابی برای مطالعه مناسب است. نور در تمام محلهای کتابخانه باید یکسان و یک اندازه باشد. فضاها و محل های کتابخانه نباید شکست نور داشته باشند. نور مناسب روی سطح میزهای مطالعه در حدود 500 لوکس - Lux - است. لوکس واحد بینالمللی نور و عبارت است از میزان افروزش سطحی که تمام نقاط آن در فاصله یک متری از یک شمع قرار دارد. همین طور نورپردازی باید فضائی راحت برای مطالعه را بهوجود آورد. موجب خیرگی و خستگی نشود، میزان گرما را افزایش ندهد و به جلوه ساختمان بیفزاید، جهت برآوردن موارد ذکر شده دو نوع نور وجود دارد: نور مصنوعی و نور طبیعی. - 1-3 نور طبیعی
و سه اصل مهم در بهره گرفتن از نور طبیعی در کتابخانه حایز اهمیت است:
-1 کنترل نور طبیعی در محیط : کنترل نور خیره کننده نور خورشید و حرارت آن و کاهش سیستم های ختنک کننده از اصول بسیار مهمی هستند. -2 پخش یکنواخت نور در محیط : با توزیع مناسب و یکنواخت سبب آسایش کاربران میشود.-3 ایجاد هماهنگی لازم جهت تعادل نور طبیعی در طی روز و فصول مختلف: استفاده از یک منبع تجدید پذیر به اصطلاح - سبز - در سقف که آلودگی زیست محیطی هم ندارد. و همچنین استفاده از نور مصنوعی ملایم در کنار نور طبیعی روشنایی فضای کتابخانه را برای کاربران بسیار مطلوب میسازد.
