بخشی از مقاله
بررسی تاثیر جایگاه نور در کیفیت فضایی کتابخانه ها نمونه موردی (کتابخانه ملی تهران)
چکیده
کتابخانه ها از مراکز مهم فرهنگی در جوامع محسوب میشوند که باعث ارتقا سطح علمی آن می گردند. در فضای کتابخانه، روشنایی نقش بسیار مهمی را ایفا میکند که باید مورد توجه قرار گیرد. طبق استانداردها همان اندازه که کمبود نور در محیط کتابخانه، باعث خستگی اعصاب و صدمه زدن به بینایی شخص می شود، زیاد بودن آن نیز موجب ایجاد تباین و خیرگی دید، همچنین آسیب های جدی به قوه بینایی کارکنان و مراجعه کنندگان می باشد. هدف این پژوهش که از نوع کمی با توجه به استدلال استقرایی است، بررسی جایگاه نور در کیفیت فضایی کتابخانه ها از طریق مقایسه استانداردها با نمونه موجود می باشد که بدین منظور کتابخانه ملی ایران که بزرگ ترین کتابخانه کشور محسوب می شود و دارای مراجعین زیادی است، به عنوان نمونه موردی در نظر گرفته شده است. برای آزمون فرضیه ها پس از انجام مطالعات نظری و پایه در مورد استاندارد های نورپردازی با توجه به میزان لوکس بیشینه، کمینه و مورد نیاز کتابخانه ها بر اساس ارگونومی، نورپردازی بخش های مختلف نمونه مورد مطالعه، نقد و بررسی گردید، سپس تجزیه و تحلیل آن انجام گرفت و به دنبال آن پیشنهاداتی ارائه گردید. نتایج حاصل نشان می دهد که تعبیه نور غیر مستقیم به دلیل حداقل ایجاد سایه مناسب ترین حالت نورپردازی می باشد و میزان نور استاندارد در بخش های مختلف کتابخانه متفاوت بوده، همچنین تاثیر سن خوانندگان بر میزان روشنایی مناسب، نیز حائز اهمیت است. بنابراین نتیجه می شود که فرضیه اول رد و فرضیه دوم اثبات می گردد.
کلمات کلیدی: تاثیر نور، استاندارد نور پردازی، معماری کتابخانه، کیفیت فضا، روان شناسی نور.
1
-1مقدمه
شرایط محیطی که کتابخانه را احاطه کرده است، به گونهای اجتنابناپذیر فعالیتهای کتابخانه را تحت تأثیر قرار میدهد. کتابخانه و محیط، مرتب درگیر مبادلهای پیچیده از پیامها، عملیات و کنش و واکنش هستند. کتابخانهها باید به دنبال ایجاد محیطی مناسب، روح بخش، شاد و جذاب باشند. محیط مناسب نیز یعنی فضایی روح بخش که فرد در آن بتواند فارغ از فشارهای ناخواسته روانی رشد کند و شکوفا شود. کیفیت فضای داخلی کتابخانه از یک طرف تأثیر مستقیمی بر نحوه انجام فعالیتهای کارکنان در آن دارد و از طرف دیگر نگرش، احوال و شخصیت مراجعان را تحت تأثیر قرار میدهد. کتابخانه هااز سویی به عنوان محیط کار، مانند سایر مشاغل با مسائل و مشکلات مربوط به خود مواجه می باشد. و از سویی دیگر کتابخانه هابه عنوان محیطی که روزانه پاسخگوی بسیاری از مراجعه کنندگان می باشند با مشکلاتی مانند طراحی وسایل و تجهیزات، صدا، دما، رطوبت و نور و روشنایی روبرو هستند. یکی از فاکتور های محیطی مهمی که در میزان بهره وری و کارایی مراجعه کنندگان به کتابخانه و حتی کتابداران موثر می باشد، وجود نور و روشنایی مناسب با محیط کتابخانه است. هدف از این تحقیق بررسی جایگاه تاثیر نور در کیفیت فضایی کتابخانه ها می باشد. بدیهی است بدون روشنایی کافی کتابخانه قادر به انجام اهم وظایف خود نخواهد بود و همچنین در صورت تامین روشنایی طبیعی، دید در وضعیت بهتری بوده و شخص کمتر دچار خستگی می شود، ولی باید توجه داشت که این امر کمتر امکان پذیر است، ضمن اینکه استفاده از نور مصنوعی قابل کنترل است. چنانچه نور مصنوعی خوب تعبیه شود دارای همان راحتی و تاثیر نور طبیعی است.
در این تحقیق فرضیه ها به صورت زیر بیان شده است:
.1 فضای کتابخانه ملی به لحاظ تامین نور مناسب از ضوابط نورپردازی بهینه برخوردار نیست.
.2میزان نور مورد نیاز استفاده کنندگان از کتابخانه با توجه به سن آنان متفاوت بوده و فرض میکنیم این موضوع در کتابخانه ملی رعایت نگشته است.
-2پیشینه تحقیق
یکی از مباحث مطرح شده در علم روان شناسی محیطی، سنجش میزان نور مناسب و ارتباط آن با کیفیت فضاهای طراحی شده می باشد که برای اولین بار در قرن 20 تحقیقاتی در زمینه نور مناسب و ارتباط آن با معماری، توسط اشتالیز1 معرفی گردید. لوچر 2 نیز دریافت که میزان و رنگ نور در افراد با حالتی از مغز و ذهن فرد و همچنین با متابولیسم بدن، ترشح غده های درون ریز و پاسخ های خود مختار بدن ارتباط دارد. در سال 1940 یک دانشمند روسی ثابت کرد که میزان نور و همچنین رنگ آن می تواند سیستم عصبی سمپاتیک و پاراسمپاتیک انسان را تحریک کند و همچنین می تواند در درمان بسیاری از اختلالات یادگیری موثر باشد و در سال 1990 در کنفرانس سالانه انجمن پیشبرد علوم آمریکا استفاده موفقیت آمیز از میزان نور مناسب در درمان طیف گسترده ای از مشکلات روانی از جمله اعتیاد، اختلالات خوردن و افسردگی اثبات و اعلام گردید (فیلینگ،.(5 : 2006
-3چارچوب نظری
تاریخ ایجاد ساختمان کتابخانه در جهان به دوران کهن می رسد و به تاریخی که قرن ها پیش از میلاد مسیح است، ارتباط پیدا می -کند. نخستین سنگ بنای کتابخانه را سران و زمامداران کشورها نه به قصد و نیت صرفا ایجاد کتابخانه بلکه به خاطر حفظ و نگهداری اسناد و گزارشات مخصوص و محرمانه پایه گذاری کردند.
2
(تعاونی، .(28 :1377
با مروری بر تاریخ تمدن مشخص می شود که کتابخانه ها بخش لاینفک جامعه متمدن بوده اند. آنها برای رفع نیازهای جامعه بوجود آمده اند و شکل ، مشخصات و هدف و وظایف و خدمات آنها بر اساس نیاز های جامعه مشخص شده است مطالعه جامعه فرهنگ انسانی یا بررسی فرهنگ مستمر انسان در طی اعصار نشان داده است که کتابخانه ها در تمامی دوران ها به منزله بخشی از بافت اجتماعی وجود داشته اند. کتابخانه به عنوان نهادی اجتماعی، جزء جدائی از پیشرفت اجتماعی نبوده بلکه به منزله جزئی از مراحل پیشرفت، مرحله و کارکرد خاصی را نشان داده است. کتابخانه ها یکی از مراکز فرهنگی، اطلاع رسانی در جوامع محسوب
می شوند
-4انواع کتابخانه
-1-4کتابخانه عمومی
این کتابخانه ها که عموما در مرکز شهرها ساخته می شوند، امکان انتخاب وسیع آثار علمی، عمومی تر و دیگر وسایل اطلاع رسانی را برای افراد فراهم می کنند. غالبا در شهرهای بزرگ، کتابخانه های عمومی و دانشگاهی در یک کتابخانه در هم ادغام می شوند. چنین کتابخانه هایی به راحتی در دسترس عموم بوده و توسط کودکان، نوجوانان و بزرگسالان استفاده می شوند. سطح علمی و انتخاب کتابها و ارائه خدمات در کتابخانه های عمومی مطابق با نیازهای مراجعین است. چرا که برای تمامی اقشار مردم، ارائه خدمات دارند.
-2-4کتابخانه دانشگاهی
زمانی کتابخانه دانشگاه تنها به عنوان مخزنی برای نگهداری مجموعه کتب تلقی می شد و در روند آموزش نقش جنبی داشت مع هذا با تحولات چشم گیری که در دیدگاه مسئولین، پژوهندگان، اساتید و دانشجویان دانشگاه بوجود آمده آنان اکنون کتابخانه دانشگاه را به عنوان نیرویی فعال در تدریس و پژوهش باز می شناسند. کتابخانه در حال حاضر بخش جدایی ناپذیر از دانشگاه و عامل مهمی در ساختار آن به شمار می رود و کتابداران اعضای اصلی جامعه علمی هستند (تعاونی، .(54 :1377
کتابخانه آموزشگاهی: این نوع کتابخانه ها از اوایل قرن بیستم متعاقب تحولات و تغییراتی که بتدریج در امر آموزش و پرورش کشور های پیشرفته بوجود آمد شکل گرفته و بیشتر مخصوص مدارس ابتدایی و دبیرستان ها میباشد. هدف اصلی آنها تشویق به خواندن کتاب و ایجاد عادت مطالعه و بالاخره تقویت قوه تفکر آنها می باشد.
-3-4کتابخانه تخصصی
کتابخانه هایی هستند که بخش اعظم مجموعه های آنها به زمینه یا موضوعی خاص نظیر علوم طبیعی، علوم اجتماعی، کشاورزی، شیمی، پزشکی، اقتصاد، مهندسی، حقوق، تاریخ و مانند آنها اختصاص دارد. کتابخانه تخصصی به عنوان کتابخانه ای مورد توجه قرار گرفته است که در موضوع یا مجموعه موضوعاتی خاص یا فرم ویژه ای از مدارک تخصص یافته است و به منظور خدمت به سازمان مادر به وجود آمده اند. به طور کلی مراجعین مورد خدمت محدود اند (تعاونی، .(54 :1377
جدول(.(1انواع کتابخانه ها بر اساس معیارهای شش گانه طبقه بندی در ایران ماخذ: (تعاونی، (61 :1377
-5روان شناسی نور
در طراحی سیستم روشنایی، چه نور طبیعی یا نورالکتریکی و یا ترکیبی از هر دو باید اولاً از ایجاد خیرگی ناشی از انعکاس نور بر سطح کار و ثانیاً از بوجود آمدن روشنی زیاده از حد یا روشنایی متضاد که در میدان دید قرار دارد اجتناب شود.
یکنواختی نور هم ممکن است موجب کارایی بهتر شود ، اما باعث خستگی روحی نیز خواهد شد. رمز طراحی روشنایی در ساختمان کتابخانه این است که به طریق مختلف روشنایی متفاوت سطوح به طور مناسب تحت کنترل قرار گیرد. در حالیکه تا حدودی باید با ایجاد قابلیت انعطاف از یکنواختی جلو گیری نمود ساده ترین و آسان ترین راه برای بدست آوردن این تغییرات با ارزش، آوردن نور طبیعی روز به داخل ساختمان است (رجبی، .(16 :1355
-6نور در فضاهای کتابخانه ای
همان طور که نور به لحاظ دیداری در تغییر ساختار ظاهری اشیا موثر است، در تغییر شرایط ظاهری محیط و ویژگی های معماری آن نیز می تواند نقش به سزایی داشته باشد.
الف- تغییر وسعت محیط: می توان به وسیله نور، فضایی را وسیع تر و یا کوچک تر نمایش داد. برای این منظور، کافی است نورپردازی-ها را بر روی دیوارها و کنج های محیط انجام داد. به این ترتیب اطراف محیط روشن تر از مرکز شده و بزرگ تر جلوه می کند. حال آنکه به عنوان مثال اگر در نورپردازی یک سالن مطالعه تنها به منبع نور زایی برای روشن کردن منطقه ای کوچک در محدوده میزهای مطالعه بسنده کنیم، دامنه دید افراد محدود شده و در نتیجه فضا ممکن است حتی کوچک تر از آنچه هست به نظر می آید(رجبی، .(16 :1355
4
ب- تغییر مسیر دید: گاهی ممکن است برای پنهان ساختن مشکلی ساختاری در بخشی از فضای کتابخانه و یا هر هدف دیگر دکوراسیونی تصمیم بگیریم قسمتی از فضا در همان وهله اول ورود مورد توجه مراجعه کننده قرار نگیرد. برای این منظور دو ابزار مهم وجود دارد:
1 -کاربرد نور
2 -کاربرد رنگ
اگرچه در میان این دو ابزار، کاربرد رنگ پایدارتر است ولی ممکن است با توجه به هدف مورد نظر عدم جلب توجه و تغییر مسیر دیداری مقطعی باشد و تنها مدتی این شرایط در محیط ایجاد شود .
ج-تأثیر نور بر رنگ محیط: نور یکی از عوامل تغییر دهنده و اساساً هویت دهنده رنگ است. یک رنگ در معرض نورهای رنگی مختلف جلوه های گوناگونی را دارد. این موضوع حتی در مورد شدت های متفاوت از یک نور نیز صدق می کند. به همین منظور، در یک پروژه طراحی دکوراسیونی خوب، انتخاب رنگ اشیا و سطوح محیط می بایست همزمان با در نظر گرفتن نور انتخابی و زوایای تابش آن صورت گیرد. رنگ-های روشن، نور را منعکس و رنگ های تیره آن را جذب می کنند. البته لازم به ذکر است میزان جذب و انعکاس هر یک از آنها رابطه مستقیمی با رنگ و حتی بافت سطح نیز دارد. به این ترتیب نورها به صورت رنگی ساطع می شوند. در نتیجه اثرات آنها بر روی سطوح و لوازم مختلف با هم متفاوت خواهد بود به عنوان مثال تابش نور قرمز بر روی سطوح و اشیایی به رنگ های مختلف، از هر یک رنگی خاص را به نمایش می گذارد. از این خصوصیت نورپردازی در معماری داخلی فضاهای کتابخانه ای می توان بسیار استفاده نمود (رجبی، .(41 :1355
د- نور عامل تفکیک کننده فضا: به عوامل دکوراسیونی کاربردی تفکیک کننده فضا نور را نیز باید افزود. البته این جداسازی به لحاظ ظاهری بوده و ترکیب ساختاری واقعی برای منفک کردن فضاها از هم وجود ندارد ولی انتخاب یک ترکیب نورپردازی مناسب یک فضای بزرگ را می توان به فضاهایی با کارایی های مختلف تقسیم کرد. به عنوان مثال در یک سالن بزرگ در یک کتابخانه، با انتخاب نورپرداز های مصنوعی مختلفی که هر کدام جهت انجام کاری خاص نوری مناسب را از خود ساطع می کنند، می توان سالن مطالعه و فضای استراحت مناسب و محیطی دلپذیر برای مراجعان فراهم نمود. البته وجود تجهیزات مناسب و کاربردی برای تکمیل این پروژه های نوری جایگاه ویژه خود را دارا است و نباید از نظر دور نگهداشته شوند (رجبی، .(41 :1355
نکته قابل توجه اینکه موارد یاد شده در فوق تنها بخشی از کاربردهای هدفمند نور در معماری داخلی کتابخانه ها هستند و مهم تر آنکه با توجه به تنوع موجود در نورپردازی های مصنوعی، اغلب مانورهای نوری و اثرات ناشی از آنها توسط نورهای مصنوعی انجام پذیر است. حال آنکه ورود و نوع تابش نور طبیعی خورشید چندان قابل کنترل نبوده و بیشتر به ویژگی گذرگاه های آن یعنی همان پنجره ها در ساختمان بستگی دارد. علاوه بر تأثیرهایی که نور در ساعات مختلف روز و با کیفیات متفاوت خود بر روی رنگ ها می گذارد، می توان از خاصیت ترکیب نور با رنگ استفاده کرد. در طراحی فضاهای کتابخانه ای نور طبیعی را می توان برحسب اختلاف کیفی وکاربری فضای مورد نظر مورد توجه قرار داد. مفاهیمی از قبیل اندازه، موقعیت، شکل، تعداد نورگیرها و پنجره ها، مواد پوشاننده سطح، بافت رنگ و تعدیل نمودن قبل و بعد و نیز در طول ورود نور به کتابخانه، همگی مربوط به بحث نور به عنوان یک ایده طراحی هستند علاوه بر این که نور طبیعی می تواند سازه، هندسه، سلسله مراتب و ارتباط واحدها و سیرکولاسیون (رفت و آمد) به فضای مورد استفاده را نیز تقویت نماید (رجبی، .(42 :1355
الزامات مطرح شده در این بحث را باید در به کارگیری نور فضاهای مختلف یک کتابخانه در جنبه های زیر مورد توجه قرار داد :
- نور برای بخش های مختلف خدمات فنی کتابخانه (امانت، مرجع، نشریات، خدمات فنی و غیره)
- نور برای سالن های مطالعه
- نور برای سقف
5
- نور مصنوعی برای تجسم اشیاء
- نور برای روشنایی و فضاهای سبز داخل کتابخانه
- نور در نما برای نشان دادن ورودی و خروجی کتابخانه
کمبود نور در محیط کتابخانه، باعث خستگی اعصاب و صدمه زدن به بینایی شخص می شود و زیاد بودن آن نیز موجب ایجاد تباین و خیرگی دید گردیده و در داز مدت موجب آسیب های جدی به قوه ی بینایی کارکنان کتابخانه و مراجعه کنندگان می گردد، خواننده و پرسنل کتابخانه باید از کیفیت نور احساس راحتی کنند. معمولا در صنعت ضریبی به نام ضریب دی راحت موسوم است .ضریب 70 ضریب مناسبی است و معنای آن این است که از هر صد نفر 70 نفر در روشنایی تامین شده ، احساس راحتی کنند.پر واضح است که ضریب 90 ضریب از راحتی دید بهتر نوید می دهد (کلهر، .(25: 1372
ترکیبی از نور سفید لامپ های معمولی و مهتابی برای مطالعه مناسب است اگر چه برای کتابخانه های ایران تا کنون استانداردهای بینایی تدوین نشده است اما.بهتر است برای تامین نور مناسب در کتابخانه از استانداردهای موجود مانند استانداردهای پیشنهادی کمیته ملی روشنایی موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران استفاده کرد (مرتضوی ، .(48: 1374
جدول(.(2میزان نور پیشنهادی برای بخش های مختلف کتابخانه بر حسب لوکس ماخذ: ( کمیته ملی روشنایی ایران)
-7 روش تحقیق
پژوهش حاضر که از نوع استدلال استقرایی است با هدف بررسی جایگاه نور در کیفیت فضایی کتابخانه ها از طریق مقایسه استانداردها با نمونه موجود می باشد که بدین منظور کتابخانه ملی ایران که بزرگ ترین کتابخانه کشور محسوب می شود و دارای مراجعین زیادی است، به عنوان نمونه موردی در نظر گرفته شده است. تحقیق پیش رو به صورت میدانی انجام شده است و برای آزمون فرضیه ها پس از انجام مطالعات نظری و پایه در مورد استاندارد های نورپردازی با توجه به میزان لوکس بیشینه، کمینه و مورد نیاز کتابخانه ها بر اساس ارگونومی و مراجعه متعدد به کتابخانه ملی به عنوان نمونه موردی و بررسی نورپردازی های بخش های گوناگون ان و مقایسه و تجزیه و تحلیل آن انجام گرفت و به دنبال آن پیشنهاداتی در راستای بهبود کیفیت نورپردازی کتابخانه ها ارائه گردید.
6
