بخشی از مقاله
چکیده
هدف پژوهش بررسی تاریخچه هنرهای ترسیمی - نقاشی، خطاطی، عکاسی و .. - در ایران دوره اسلامی - از ورود اسلام به ایران تاکنون - است. پژوهش کیفی بوده، روش داده یابی به شیوه اسنادی و داده کاوی، توصیفی است. نتایج نشان داد که سبک های نقاشی در این دوران عبارتند از: سبک های سلجوقی، تبریز، شیراز، جلایری، هرات، بخارا، قزوین، صفوی، قاجار، نگارگری قاجار و نقاشی قهوه خانه. انواع شیوه های خطاطی ابداع شده عبارتند از:کوفی، محقق، ریحان، ثلث، نسخ، رقاع، توقیع، تعلیق یا ترسل، نستعلیق و شکسته نستعلیق. نخستین دستگاه عکاسی در زمان قاجار به ایران وارد شد و آقا رضا عکاس باشی اولین عکاس حرفه ای بود. با آغاز جنبش مشروطیت مردم تمایل داشتند چهره رهبران خود را مشاهده کنند. دوره پهلوی دوران ورود همه جانبه فنون و تجهیزات غربی به ایران و روی آوردن به شیوه غربی است. در دوره انقلاب اسلامی و دفاع مقدس اهمیت عکاسی و کاربرد آن در ایران بسیار مورد توجه قرار گرفت.
مقدمه
سرزمین ایران از هزاران سال پیش شاهد رواج انواع هنرها بوده است که از زمان قبل از تاریخ شروع و ضمن گذار از دوره های تاریخی تا به امروز ادامه دارد. امروزه ما ضمن پاسداری و حفظ ارزش های هنری و میراث فرهنگی گذشتگان، شاهد نبوغ هنرمندان در کلیه زمینه های هنری می باشیم. به گفته رجایی - » - 43 :1388 هنر مجموعه ای از آثار یا فرآیندهای ساخت انسان است که در جهت اثرگذاری بر عواطف، احساسات و هوش انسانی و یا به منظور انتقال یک معنا یا مفهوم خلق می شوند. هنر توانش و خلق زیبایی است.« از مهم ترین رشته های هنری می توان به هنرهای تجسمی - نقاشی، طراحی، عکاسی و چاپ، تندیس گری، خطاطی و عکاسی و .... - ، هنرهای نمایشی - تأتر، سینما، رقص و ... - ، موسیقی، ادبیات - شعر و داستان - و معماری اشاره کرد - رجایی،:1389 . - 62 هنرهای ترسیمی در واقع شاخه و فرمی از هنرهای تجسمی است که در آن هنرمند با استفاده از ابزاری به رسم و ثبت یک اثر هنری می پردازد. در واقع هنگامی که صحبت از هنرهای ترسیمی به عنوان یکی از فرم های هنری می کنیم مقصود ما رسم خطوط است. اگرچه به مرور زمان این تعریف تغییر پیدا کرده است و می تواند به استفاده از وسایل و ابزار دیگری نظیر رنگ، سایه و ... نیز تعلق بگیرد. هدف کلی این پژوهش بررسی تاریخچه هنرهای ترسیمی در ایران دوره اسلامی است. اهداف جزئی پژوهش عبارتند از: -1 بررسی تاریخچه هنر نقاشی در ایران دوره اسلامی -2 بررسی تاریخچه هنر خوشنویسی در ایران دوره اسلامی -3 بررسی تاریخچه هنر عکاسی در ایران دوره اسلامی
بررسی پژوهش های پیشین
در زمینه هنر در ایران به طور اعم و نقاشی و خوشنویسی و عکاسی به طور اخص، پژوهش هایی در قالب کتاب و مقاله منتشر شده است. برخی از کتاب ها عبارتند از: پوپ - » - 1355هنر ایران در گذشته – در آینده«، حقیقت - » - 1369تاریخ هنرهای ملی و هنرمندان ایرانی«، دوری - » - 1363هنر اسلامی«، اکبری - » - 1388 تاریخ نقاشی و مینیاتور در ایران«، حسینی - » - 1391تاریخ نقاشی در ایران«، پوپ - » - 1369 آشنایی با مینیاتورهای ایران«، پاکباز - » - 1385 نقاشی ایران از دیرباز تا امروز«، کیم - » - 1363 تاریخ عکاسی«، استاین » - 1368 - سر آغاز عکاسی در ایران«،. مقالات نیز عبارتند از: فهیمی فر - » - 1388 جستاری در زیبایی شناسی هنر اسلامی« ، حسنوند و آخوندی - » - 1391 سیر تحول چهره نگاری در نگارگری ایران تا انتهای دوره صفوی«، رعیتی ایل بیگی - » - 1394 بررسی نقاشی دیواری در معماری ایران«، کریمی و حسینی - 1391 - » انواع بست رنگ در متون تاریخی فنی نقاشی و خوشنویسی ایران«، برجیان - » - 1377 درآمدی بر خوشنویسی در ایران باستان«، پات و همکاران - » - 1390خوشنویسی در آغاز عصر صفوی«، آقایی پور و سمائی - » - 1389تحول خوشنویسی و پیوند آن با هویت ایرانی در دوره تیموری.« بر این اساس پرسش های پژوهش عبارتند از: -1 تاریخچه نقاشی در ایران دوره اسلامی چگونه است؟ -2 تاریخچه خوشنویسی در ایران دوره اسلامی چگونه است؟ -3 تاریخچه عکاسی در ایران دوره اسلامی چگونه است؟
روش پژوهش
روش پژوهش کیفی است. روش جمع آوری داده ها اسنادی - مراجعه به مقالات، پایان نامه ها، کتب مربوط، سایت های اینترنتی - و روش تجزیه و تحلیل ، توصیفی- تفسیری است.
یافته ها
در پاسخ به پرسش اول - تاریخچه نقاشی در ایران دوره اسلامی چگونه است؟ - نتایج زیر بدست آمد:
نقاشی در دوره باستان : هر چند که موضوع پژوهش، نقاشی در ایران دوره اسلامی است لیکن ایرانی ها در دوره قبل از ورود اسلام نیز با نقاشی آشنا بوده اند که به طور مختصر بیان می گردد. ایران به دنیا یک هنر مخصوص را عرضه کرده است که در نوع خود بی نظیر است. تاریخ هنر نقاشی در ایران به زمان غارنشینی برمی گردد. در غارهای استان لرستان تصاویر نقاشی شده از حیوانات و تصاویر کشف شده است. نقاشی های کشف شده در مناطق تپه سیلک و لرستان بر روی ظروف سفالی، ثابت می کند که هنرمندان این مناطق با هنر نقاشی آشنایی داشته اند. نقاشی در ابتدای تاریخ اسلام: در قرآن مجید آیه ای که صریحا هنر تصویر سازی را منع کرده باشد موجود نیست اما در احادیث آمده است که جای کسی که تصویر موجودات زنده را نقش کند در جهنم است مگر آنکه بتواند صورت مرده تصویر را جان بخشد - وزیری، . - 435 :1373 با ظهور اسلام، با توجه به مبارزه سهمگین آن با هر گونه حجاب و تشبیهی که بین آدمی و حق تعالی منجر می شد، نقاشی و پیکر تراشی که فرهنگ شرک را مجسم می ساخت، همچون موسیقی و شعر جاهلی که وسیله غفلت بود، حرام گردید. شاید تنها استثنا نقاشی دیواری یک کاخ در نیشابور باشد که در آن اسب سواری را با هیئت پادشاهان تصور کرده است - گشایش، . - 222 :1379
با توجه به این موضوع، مسلمانان در آغاز در آرایش و تزئینات از اشکال هندسی و گل و بوته استفاده می کردند اما نقاشی نیز چون سایر هنرهای منسوخ شده، به دلیل غفلت از حقیقت اسلام سراغ مسلمانان آمد و بر این اساس آن ها به منع آن اهمیتی ندادند. اگر چه نقاشی برای مصور کردن کتاب های مختلف و بناهای شاهانه استفاده می شد. پس از تسلط حاکمان اموی و عباسی بر ایران نقاشی دچار نوعی تناقض گردید. حاکمان اموی به استناد اینکه تصویر سازی در اسلام حرام است از رشد نقاشی در میان مردم جلوگیری کردند در حالی که در کاخ های خود از نقاشی و حتی تصویر انسان استفاده می کردند و در حقیقت آن ها به نوعی نقاشی را به انحصار خود در آوردند - همان، ص . - 225
در بغداد مکتب نقاشی بوجود آمد که نام آن را مکتب بغداد - عباسی - نامیده اند. این مکتب در قرن دوم تا هفتم هجری در دوره عباسی و با تصویر سازی کتب ترجمه شده از پهلوی و یونانی و سانسکریت به عربی رایج شد. چهره ها در نگاره های این مکتب به سامی - عربی - شبیه است. در این آثار رنگ زمینه نامحسوس یا اصلا وجود ندارد و نگاره ها از متن جدا نیستند و بخشی از متن به شمار می آیند. مکتب بین المللی بغداد یا عباسی اولین مکتب نگارگری در تمدن اسلامی است که بیشتر به مصور سازی کتب علمی و ادبی پرداخته است. مشهورترین نقاش این دوره »عبداله بن فضل« بود کتاب می نوشت و آن را نقاشی می کرد. از کتاب مشهور او، الادویه المفرده در زمینه مواد طبی بود - وزیری، . - 437 :1373
نقاشی در ایران دوره اسلامی : در ایران نیز، که همزمان با خلافت عباسیان حکومت نیمه مستقل سامانیان بر بخشی از این سرزمین مسلط شده بود، نقاشی رونق گرفت. قدیمی ترین نسخه ای که مطالب آن با نقاشی روشن شده، کتاب » کلیله و دمنه« است. این کتاب را امیر نصر بن احمد سامانی به رودکی شاعر داد تا از عربی به شعر فارسی درآورد. پس از ان کتاب را به هنرمندان و نقاشان چینی داد تا ان را نقاشی کنند. از آن پس بود که نقاشی در کتاب ها رواج بیشتری پیدا کرد. نقوش دوره سامانیان و دیلمیان و غزنویان را می توان سبک نقاشی خراسانی نام نهاد. نقاشی در عهد غزنویان نمایانگر پیشرفت هنر در این دوره بوده است. آثار و منابع موجود حاکی از آن است که نقاشی های دیواری ساختمان های روزگار غزنوی به تصویر کشیدن پیکره های انسانی، صحنه هایی از میدان جنگ ها و زندگی درباریان مضامین اصلی این نقاشی ها را در بر می گرفته است.
در دوره سلجوقی، هنرهای نمایشی به اوج و کمال خود رسید. از قرن چهارم هجری سبکی در نگارگری ایران ظهور می یابد که ان را سبک سلجوقی می نامند. این سبک اولین مکتب ایرانی در زمینه نگارگری است. در این ند. چهره دوره تصویر سازی کتاب ارژنگ مانی رونق می گیرد. در این مکتب نقش ها و تزئینات بر روی متن رنگ آمیزی شده، نقاشی می شد. چهره ها با چشم های بادامی و زرد و لباس ها با گل و گیاه و نقوش اسلیمی تزئین می شد. موضوعات به تبعیت از پیشینه ادبی ایران، بیشتر موضوعات ادبی است تا علمی. استفاده از موضوعات شکار و داستان های ایرانی مانند بهرام و آزاده از وجوه تأثیرات هنر ساسانی بر کتابت سلجوقی است. مکتب سلجوقی را اولین مکتب نگارگری ایران پس از اسلام می دانند. مشهورترین اثر این دوره » ورقه گلشاه« است که داستانی تغزلی دارد و در موزه توپقاپوی استانبول نگهداری می شود. این کتاب شامل 71 ضفحه نگاره است. اغلب محققان در تقسیم بندی تاریخی دوره خوارزمشاهیان را ادامه عصر سلجوقی شمرده و ویژگی های هنری این دوره را با عصر سلجوقی یکسان دانسته اند.
در دوره ایلخانان - مغول - گر چه بسیاری از معارف و علوم راه انحطاط پیمودند، از آنجا که نقاشی محل توجه این طوایف بود و آن ها همواره با خود هنرمندانی نقاش همراه داشتند، این هنر تحولی بسیار یافت. مکتب مغول یا تبریز اول در قرن هفتم هجری و پس از استیلای مغول بر ایران با نام مکتب مغول تبریز پی ریزی شد. نقاشان ایرانی در این مکتب به نوعی منظره سازی، ساخت و ساز و توجه به جزئیات روی آوردند. استفاده از رنگ های بیشتر - ارغوانی، قرمز، طلایی، شبز، زرد، قهوه
