بخشی از مقاله
چکیده
تاثیرگذاری کتابهای درسی بر آموزش و پرورش رسمی و عمومی هر جامعه بر کسی پوشیده نیست. در جوامعی مانند ایران که دارای سیستم آموزشی متمرکز هستند، کتابهای درسی تاریخ به علّت نقشی که در تربیت اجتماعی، سیاسی و هویتی مخاطبان دارند، دارای اهمیت بیشتری هستند. نوشتهی حاضربه شیوه توصیفی -مقایسه ای و بر اساس سالها تجربهی تدریس درس تاریخ، نگاهی دارد به این کتاب و مقایسه آن با کتاب تاریخ ایران وجهان - 1 - چاپ 1393که سالهای پیش تدریس میشده است، به نظر میرسد کتاب فعلی رویکردی مناسبتر و اثرگذارتری از کتب پیشین داشته باشد. گرچه هیچگاه نمیتوان کتابی که مورد تایید همه سلایق باشد، تدوین کرد، اما توجه به نقد و بررسیهای گوناگون و در معرض قضاوت قرار دادن کتاب درسی تاریخ توسط گروههایی مانند: دانشگاهیان، معلمانی که سابقه تدریس درس تاریخ را دارند و سایر متخصصان، سبب اصلاح ایرادات احتمالی و افزایش کیفیت آن در چاپهای بعدی خواهد شد. می توان مهمترین نتیجه این تحقیق را ضرورت بستر سازی برای بهره گیری حد اکثری ازنرم افزارهاو وسایل کمک آموزشی که در متن کتاب به عنوان مکمل تدریس معرفی شده اند،دانست.تحقق این هدف مستلزم استفاده ازآموزشگرمتخصص وآشنایی کامل آنها به تحلیل محتوای کتاب درسی است.
مقدمه
یکی از مهم ترین چالشهای نظامهای آموزش و پرورش، تهیه کتب درسی مناسب برای فراگیرانی است که در سنین آموزش رسمی و عمومی تعریف شدهاند. نمیتوان منکر نقش محوری کتابهای درسی در نظام آموزشی کشور بود. بخش مهمی از برونداد برنامهریزی درسی و آموزشی در سطح کلان یک نظام سیاسی- فرهنگی، در کتب درسی تبلور پیدا میکند. علیرغم تلاشهایی که این سالها با تدوین سند تحول بنیادین نظام آموزش و پرورش و تهیه برنامه درسی ملّی برای تمرکز زدایی از نظام آموزشی کشور صورت گرفته است. اما همچنان سیستم تمرکز برنامهریزی درسی بر کشور حاکم است. یکی از نگرشهای اساسی به برنامه درسی در کشور ما: "منطق گرایی علمی" نامیده میشود. در این دیدگاه نقش اساسی معلم را تقویت و رشد قوای ذهنی دانشآموزان از موضوعات درسی که ارزش بالای یادگیری دارند، میداند به عبارت دیگر در برنامه درسی محتوای موثر مهم است. اینان میگویند: "بین موضوعات درسی مختلف از حیث ارزشی تفاوت ذاتی یا ماهوی وجود دارد، پس بایستی در انتخاب محتوای برنامه درسی، مفاهیمی مورد توجه قرار گیرد که فرد نمیتواند از جامعه کسب کند و لازم است در مدرسه فرا گرفته شوند."
بهنظر میرسد بر اساس این دیدگاه سعی شده است کتاب، تاریخ - 1 - ، ایران و جهان باستان، سال دهم متوسطه، محتوای مهمی از مواد تاریخی مناسب را داشته باشد. با بررسی کتاب تاریخ - 1 - و مقایسه آن با دیگر کتابهای درسی که در سالهای گذشته منتشر شدهاست بویژه کتاب تاریخ ایران وجهان - 1 - چاپ1393 میتوان گفت که کتاب فعلی دارای رویکردی متفاوتتر و موثرتر از آنها است. شیوه تحقیق توصیفی-مقایسه ای است ونقد کتاب از منظر آموزش تاریخ مورد تاکید پژوهشگراست از این رومنابع اصلی این نوشتار دو کتاب درسی ومقایسه آنها از نظر طراحی آموزشی ومحتوای موثر در تدریس می باشد. در این نوشته به پشتوانه 16 سال تدریس دروس تاریخ دوره متوسطه، مطالبی پیرامون ساختار کتاب و برخی ایرادهای عمدتا نگارشی و فنی بیان شده و پیشنهاداتی چند در جهت تقویت و اصلاح آن در چاپهای آتی ارائه گردیده است.
ساختار کتاب
کتاب "تاریخ - 1 - ، ایران و جهان باستان" در 152 صفحه رنگی و شانزده درس توسط سازمان پژوهش و برنامهریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش ایران چاپ شدهاست. آنچه از فهرست دروس و نگاه اولیه به درسها به ذهن میآید این است که ترکیبی از روش شناسی، روش تحقیق و منبع شناسی با مواد آموزشی تاریخ در این کتاب به طور ماهرانهای تحقق پذیرفته است. استفاده از تنوع رنگها و کارهای گرافیکی از دیگر مزیتهای اثرگذار کتاب است. در این رابطه تصویر آثار و ابنیهی تاریخی با وضوح و شفافیت بالا و نیز درج تصاویرابزار مرتبط با علم تاریخ همانند: ساعت آبی، اسطرلاب، پهباد تحقیقاتی و... بر جذابیت کتاب میافزاید. درج نقشههای مختلف تاریخی در بیشتر صفحات با کیفیت مناسب نیز در بیشتر صفحات جلب نظر میکند. برای نخستین بار در یک کتاب درسی تاریخی، کاربرد قطعههای صوتی، ویدئویی، فیلمها و تصاویر مستند در قالب یک نرمافزار کمکآموزشی تعبیه و در اختیار معلمان و دانشآموزان قرار گرفته است. تناسب فعالیتهای مربوط به یادگیری با آموزههای دانشآموزان یکی از عوامل موثر در برانگیختن حس کنجکاوی آنها است که در همه دروس رعایت شدهاست.
دقت در ثبت صحیح واژهها و اصطلاحات تاریخی از دیگر نقاط مثبت کتاب است به عنوان نمونه کاربرد واژهی مادی-پارسی و پارتی به جای مادها، پارسیها و پارتها ]ص[80 مَکرن [71] و کشف رود ]ص72[اعراب گذاری واژه اَرشَک ]ص[91، بکار بردن واژه آسورستان به جای بینالنهرین که در زمان ساسانیان به این ناحیه اطلاق میشد ]ص[98 کاربرد واژه ایرانشهر در دوره ساسانیان ]ص[104 از ضرورتهای تدوین کتاب درس تاریخ است. توجه ویژه به تاریخ زبان بویژه در صفحات 114 و 115 موجب غنای بیشتر کتاب شده است. در این کتاب در موارد لازم برخی از مطالب را به کتابهای درسی پیشین که دانشآموزان در دوران متوسطه اول با آنها آشنا شدهاند ارجاع داده میشود. این رویکرد از طرفی موجب یادگیری ارجاعدهی ویادآوری مطالب گذشته میشود و از سویی ملالت تکرار مطالب را از بین میبرد. تقریبا در همهی درسها مطالب طوری آمده است که معلم تاریخ بایستی پس از مطالعه و جستجوی علمی، آنها را در کلاس درس بیان کند. این رویکرد موجب افزایش سطح مطالعه مستمر معلمان میشود و ضرورت استفاده از معلم متخصص رشته تاریخ در تدریس این کتاب را دوچندان میکند به عبارت دیگر کتاب طوری طراحی شده است که حتی اگر یک معلم غیر متخصص هم بخواهد آن را تدریس کند مجبور به مطالعه و تحقیق است. درج بخش بسیار مفید وموثری با عنوان "وضعیت آموزش در ایران باستان" ]ص140 تا [142 و ترسیم نمودار شاخه های زبانهای هند و اروپایی ]ص[136 و اشاره به منابع متنوع و معتبر آگاهیها و اخبار اوضاع مذهبی ایران در دوره ساسانیان ]ص[133 از مطالب پر جذبه کتاب است که در کتابهای قبلی کمتر مورد توجه بود. توضیح ساده همراه با مثال تاریخ اساطیری ایران و توجه به نوع نگاه ایرانیان به تاریخ تا حدود 200 سال پیش ]ص62 و [63 نیز از مطالب اثرگذار کتاب است. تغییراتی که کتاب چاپ 1396 نسبت به چاپ 1395کرده است کتاب تاریخ - 1 - ایران وجهان باستان پس از اجرای سیستم چدید آموزشی موسوم به 3-3-6برای نخستین بار در سال 1395 منتشر وتدریس گردید. چاپ دوم در سال1396تغییرات مختصری در آن بوجود آمد ولی اساس ،ساختار ومحتوای اصلی کتاب دست نخورده باقی ماند.نمونه هایی از این تغییرات :
*برای نشان دادن یک شمای کلی از کتاب پس ازفهرست،نمودار خط زمان ایران وچهان را ترسیم کرده است . *برجسته کردن تصاویر آغاز فصل ها که در چاپ قبلی کوچکتر بودند .ولی در کتاب حاضر شفافیت قابل قبولی دارند.
*شماره گزاری نمودار خط زمان صفحه14اصلاح شده است.
*درصفحه 23مقابل تصویر چغاگلان شهر مهران نوشته شده است .در چاپ قبلی مکان مشخص نبود. *نقشه صفحه 50 - یونان باستان - شفاف تر شده است.
*درصقحه93به جای امپراتوری روم شرقی که در چاپ قبلی به عنوان دشمن اشکانیان معرفی شده بود ،اصلاح وامپراتوری روم جایگزین شد.
