بخشی از مقاله
چکیده
نظام های آموزشی همواره خود را با تغییر و تحولات جدید در علوم و تکنولوژی و نیازهای زندگی انسان هماهنگ ساخته و با ارایه رویکردها و الگوهای آموزشی مناسب خود را با این تغییرات وفق می دهند. بی تردید ظهور نوآوری های آموزشی جدید به ویژه نوآوری در حوزه برنامه درسی به تحولی گسترده در آموزش و پژوهش خواهد انجامید. نوآوری برنامه درسی در حال حاضر به عنوان یکی از بهترین ابزارهای تعلیم و تربیت مدرن در سطح جهان مطرح است و عرصه آموزش، به ویژه، آموزش عالی را متحول ساخته است.
نظام فعلی آموزش ایران توانایی آن را ندارد که فراگیران را به اهداف غایی تعلیم و تربیت برساند و در این راستا اصلاح برنامه درسی ضروری به نظر می رسد. پژوهش حاضر مروری بر ادبیات تحقیق مربوط به برنامه درسی با نگاه ویژه به رویکردهای نوین جهانی است که برای بهبود و ارتقای کیفی برنامه درسی از آن ها در طراحی و تدوین برنامه درسی استفاده شود.
ادبیات تحقیق مربوط به برنامه درسی از میان مجموعه رهیافت ها و روش های پیشنهادی مدرن در خصوص تغییر و اصلاح درسی بر پنج مولفه عمده برنامه درسی نوین، شامل بهره گیری از فن آوری اطلاعات و ارتباطات، رویکرد میان رشته ای، تفکر انتقادی، برنامه درسی پنهان و تربیت شهروندی، تاکید می ورزد که ضرورت گنجاندن آن ها و یافته های پژوهشی مربوط به هر یک از آن ها در این جستار پژوهشی آورده شده است.
01 مقدمه
جامعه بشری به سرعت در حال تغییر است و دانش ها و علوم نیز به سرعت دگرگون می شوند و همپایی مردم با پیشرفت های روز دنیا امری اساسی تلقی می شود. نظام های آموزشی همواره خود را با تغییر و تحولات جدید در علوم و تکنولوژی و نیازهای زندگی انسان هماهنگ ساخته و با ارائه رویکردها و الگوهای آموزشی مناسب خود را با این تغییرات وفق می دهند. بر این پایه، نظام های آموزشی نسبت به تمام حوزه های دانش احساس مسئولیت کرده و به فعلیت بخشیدن به کلیه توانائی های بالقوه انسان اهتمام می ورزند . از این رو هر چه نظام های آموزشی قوی تر باشند، تولید علم، نظریه پردازی، بسط نظری و بومی سازی سریع تر اتفاق می افتد
بی تردید ظهور نوآوری های آموزشی جدید به ویژه نوآوری در حوزه برنامه درسی به تحولی گسترده در آموزش و پژوهش خواهد انجامید. نوآوری برنامه درسی در حال حاضر به عنوان یکی از بهترین ابزارهای تعلیم و تربیت مدرن در سطح جهان مطرح است و عرصه آموزش، به ویژه، آموزش عالی را متحول ساخته است.
موسوی و دیگران - 1390 - نوآوری در آموزش عالی موارد ابتکاری و خلاقی را معرفی می کنند که سبب تحول در نظام آموزشی عالی سنتی، بهینه سازی و ارتقای کیفی آن شده و ناظر بر محتوای آموزشی، رو شهای مورد استفاده، بهره گیری از فن آور یهای جدید و پذیرش تغییرات توسط مؤسسه های آموزشی است.
برنامه درسی شامل تدابیری است که امکان سامان بخشی اقدامات فرآیند یاددهی -یادگیری را فراهم می کند و به سه پرسش زیر پاسخ می دهد : الف - چرا باید به آموزش اقدام کرد؛ ب - چگونه باید به آموزش اقدام کرد و ج - چگونه می توان از توفیق فعالیت ها ی آموزش اطلاع حاصل کرد.بنابراین، برنامه ریزی درسی فعالیتی است که اهداف آموزشی و پرورشی را تعیین کرده و راه های تحقق بخشیدن به آن و سنجش آن را در فرآیند یاددهی-یادگیری ذکر می کند. رسالت اصلی برنامه درسی در نظام های آموزشی جهان، دستیابی فراگیران به اهداف غایی آن نظام و تربیت انسان مطلوب است.
به عبارتی دیگر، برنامه درسی به عنوان یکی از ستونهای تعلیم و تربیت قلمداد می شود که در برگیرنده مسایل رسمی و حتی غیر رسمی فرآیند یاددهی-یادگیری است. برنامه درسی دارای کارکردهای چندگانه بوده و همه اتفاق های آموزشی آشکار و پنهان و شکل عملی شدن انتظارات و مقاصد آموزشی را در خود جای می دهد. .برنامه درسی به منزله یک فرایند، مسیری است که آغاز و پایان جریان یادگیری و آموزش را به هم پیوند می دهد
در نظام آموزش و پرورش ایران، انتقال ارزش ها و پاسداری از آن ها مورد تصریح واقع شده است. شریعتمداری - - 1374 و شکوهی - 1363 - تربیت معنوی و اخلاقی را پایه و اساس حیات آدمی دانسته و هدف غایی تعلیم و تربیت را حرکت انسان به سوی کمالی می دانند که برای آن آفریده شده است . این در حالی است که بسیاری از نظام های آموزشی از نیل به آرمان ها غفلت ورزیده و در مسیری غیر از اهداف خود حرکت کرده و لذا از پاسخگویی به نیازهای اجتماعی، عاطفی و تربیتی فراگیران خود ناتوان مانده اند
تجربه سه دهه اخیر در حوزه آموزش در ایران نشان میدهد که رو یکرد کنونی در حوزه آموزش با مشکلاتی جدی مواجه شده است به طوری که نتوانسته است دانشجویانی متفکر، خلاق و نقاد تربیت کند که بتوانند یافته های علمی را با توجه به مبانی اسلامی نقد کرده، در جهت بومی و اسلامی سازی آن حرکت کنند - میسمی و دیگران، . - 1389 از این رو روشن است که نظام فعلی آموزش ایران توانایی آن را ندارد که فراگیران را به اهداف غایی تعلیم و تربیت برساند و در این راستا اصلاح برنامه درسی ضروری به نظر می رسد. در زیر نمونه هایی از یافته های پژوهشی موید این نقایص و ناکامی ها ذکر می شود.
زمانی و لیاقتدار - - 1381 تحقیقی را در خصوص نوآوری و راهبردهای جدید آموزشی انجام داده اند که به مقایسه رویکردهای آموزشی ایران با چند کشور پرداخته اند که نتایج بدست آمده نشان دهنده این مطلب است که رویکردهای مورد استفاده در کشور رویکردی سنتی است و این رویکرد نمی تواند نیازها و مشکلات جامعه امروز را حل کند.
شادفر و دیگران - 1390 - به بررسی میزان انطباق برنامه درسی با نیازهای دانشجویان در رشته مدیریت و برنامه ریزی آموزشی پرداختند. یافته های این مطالعه نشان داد که میزان انطباق برنامه درسی رشته مذکور با نیازهای دانشجویان کمتر از حد متوسط است و به عبارت دیگر برنامه درسی رشته مذکور پاسخگوی نیازهای دانشجویان نیست.
شکاری و خدادادی - 1390 - در پژوهش خود در باره میزان انطباق درس تاریخ با نیازهای واقعی دانشجویان دریافتند که در مورد انطباق محتوای درس تاریخ با نیازهای واقعی جامعه تفاوت معناداری بدست نیامد و نیز بین دیدگاه دبیران و دانش آموزان در زمینه محتوای درس تاریخ با توانائی ها، نیازها و علایق دانش آموزان تفاوت معناداری مشاهده نشد.
نجاری - 1379 - نیز نشان داد که بین نظرات دبیران و دانش آموزان در خصوص تناسب محتوای مجموعه ی کتاب های زیست شناسی نظام جدید آموزش متوسطه با نیازهای جامعه، پیشرفت های علمی و فن آوری، توانایی و استعدادهای یادگیرنده، تجربیات دانش آموزان، انسجام، و تعادل محتوا رابطه ی معناداری وجود ندارد.
02 بهره گیری از فناوری اطلاعات
فن آوری اطلاعات یکی از پدیده های جدید در عرصه جهانی است که به سرعت تمام جوانب زندگی امروزی از جمله آموزش و پرورش را تحت تأثیر خود قرار داده است. در دنیای کنونی، نیاز به همسویی آموزش و پرورش با نیازهای فرد و جامعه بیش از پیش احساس می شود زیرا دنیایی که با شبکه های اطلاعاتی نظیر اینترنت به هم پیوند خورده، نیازمند نیروی کاری است که قادر به استفاده از فن آوری به عنوان ابزاری برای افزایش بهره وری و خلاقیت باشد. طبیعی است که این نیروی کار باید در آموزش و پرورش تربیت شوند. از این روی، آموزش و پرورش باید از فن آوری اطلاعات و ارتباطات جهت نیل به آرمان های خود استفاده نماید. عدم استفاده از فناوری اطلاعات یا استفاده اندک و ناکافی از آن موجب نابرابری در استفاده از فرصت های آموزشی می شود
سازمان فرهنگی یونسکو محورهای عمده کاربرد فن آوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش را استفاده از ابزارها و الگوهای دنیای مجازی از قبیل پست الکترونیکی، منابع فرارسانه ای و نظام آموزش هوشمند می داند. بهره گیری از فن آوری اطلاعات دارای این مزیت است که کمیت و کیفیت دستیابی به مواد و موضوعات آموزشی مناسب و به روز می تواند افزایش یابد، با روند روزافزون کاهش هزینه های سخت افزاری و مزایای بی شمار آن انتظار می رود نظام های آموزشی آن را در مرکز سیاست گذاری های خود قرار دهند. در آن صورت، آموزش در هزاره جدید شکل دیگری خواهد یافت. "دیگر دانش آموزانی که با کتاب و کیف از میان راهروها سراسیمه حرکت می کنند، دیده نخواهند شد، در حالی که مدرسه وجود خواهد داشت، اما در اداره کلاس ها تفاوت های بسیاری دیده می شود .اول از همه کاغذ به صورت کنونی به کار نخواهند رفت، در عوض از وسیله ای محدود برای انتقال داده ها نظیر اطلاعات الکترونیکی قابل بازنویسی استفاده می شود
از آنجا که آموزش و پرورش از طریق برنامه ی درسی اهداف خود را تحقق می بخشد، برنامه های درسی باید تغییر کرده و به لحاظ ساختاری اصلاح گردد تا کارآیی و اثربخشی لازم را داشته باشند. تلفیق فن آوری اطلاعات و ارتباطات با برنامه درسی به برنامه ریزان کمک می کند تا فعالیت های یادگیری گوناگون را در طرح برنامه درسی بگنجانند و فراگیران نیز با شرکت در آن ها به نتایج یادگیری متنوعی دست یابند . برنامه درسی بروز شده و مجهز به فن آوری اطلاعات امکان فعالیت های گوناگونی مثل دسترسی به منابع روز جهان، آموزش و یادگیری الکترونیکی، تله کنفرانس و مانند آن ها فراهم می کند تا فراگیران با توسل به آن یادگیری خود را عمیق تر سازند.
بدیهی است که استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات نیاز به بسترسازی مناسب فرهنگی، علمی، اجتماعی و اجرایی دارد. برای مثال، یکی از پیش شرط های استفاده از فن آوری اطلاعات در برنامه درسی آگاه سازی و توانمند کردن معلمان به بهره گیری از آن در قالب بازآموزی معلمان در دوره های ضمن خدمت است. اگر بستر سازی مناسب در زمان مناسب انجام نشود، نمی توان امید داشت که فن آوری های جدید موجب تحول در برنامه درسی و به طور کل فرایند آموزش شود بلکه ممکن است موجب آسیب هایی چون ایجاد فاصله فنی و تکنولوژیکی بین معلمان و فراگیران گردد. بر خلاف تصور رایج که معمولا نقش معلم را در برنامه درسی مبتنی بر فن آوری اطلاعات حاشیه ای می دانند، معلم در این گونه برنامه های درسی نقش محوری دارد که فراتر از نقش او در برنامه درسی سنتی است
بر پایه نظر ملکی و گرمایی - 1388 - فناوری اطلاعات در فرایند یاددهی و یادگیری و ارتباطات به سه شکل زیر به کار می رود:
الف - کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش به صورت یک هدف
