بخشی از مقاله
نقد و نظر: تأملی در معنا و شکل گیری علم «تاریخ قرآن» در پرتو معرفی کتاب درسی تاریخ قرآن نوشته آیت الله معرفت
چکیده
در دانش تاریخ قرآن وضعیت قرآن از نظر نزول بر پیامبر اسلام(ص)،کتابت اولیه،جمع و تدوین در زمان رسول خدا(ص)و پس از رحلت آن بزرگوار،رسم الخط و مراحل اصلاح آن و قرائات و تحولات مربوط به آن بررسی می‌شود.این دانش در زمانهای گذشته قسمتی از«علوم قرآن»،به معنای مطالعه جامع درباره قرآن،به‌شمار می‌رفت و در عصر حاضر نخست به‌وسیله خاورشناسان و سپس محققان مسلمان«تاریخ قرآن»به عنوان علمی مستقل از«علوم قرآن»هویت یافت.علمای شیعه و سنی با علاقه‌مندی به کاوش درباره کتاب الهی دهها کتاب در موضوع«تاریخ قرآن»نگاشته‌اند که یکی از ارزنده‌ترین آثار در این زمینه تاریخ قرآن تألیف آیت الله معرفت(ره)است.دراین مقاله ضمن بیان اصطلاح «تاریخ قرآن»و مسائل و موضوعات این دانش به معرفی کوتاهی درباره تاریخ قرآن آیت الله معرفت(ره)پرداخته‌ایم.
کلمات کلیدی
تاریخ قرآن،علوم قرآنی،خاورشناسان،نولدکه،ابو عبد الله زنجانی،آیت الله معرفت
مقدمه
شناخت علم تاریخ قرآن
تاریخ قرآن دانش نسبتا جدیدی اسـت کـه به گفته برخی از محققان مباحث مربوط به توصیف و تحلیل سرگذشت جمع و تدوین قرآن‌مجید از آغاز نزول وحی تا سیر هزار و چهارصد ساله کتابت و طبع آن در اعصار جدید را دربر دارد(میرزایی،7731،ج 1:852) محقق دیـگری مـعتقد است که:«تاریخ قرآن عبارت از بیان سرگذشت سیر تحول قرآن در زمینه نزول،تدوین،نگارش،رسم الخط آن و غیره است و نامیده شدن این مباحث به تاریخ قرآن از آن روست که ما را بـا مـسائل تـاریخی قرآن آشنا می‌سازد»(محمدی،5831:81) اصـطلاح«تـاریخ قـرآن»،اصطلاحی مستحدث است.اما با مراجعه به منابع تاریخی-که در حوزه قرآن نگاشته شده است-می‌توان دریافت که مباحث تاریخ قـرآن قـرنها مـورد بحث قرار گرفته و منشأ آثار متنوعی شده اسـت.البـته قدمای دانشمندان،علوم و اطلاعات مرتبط با قرآن را ذیل«علوم قرآنی»مورد بحث قرار داده‌اند(رامیار،3631:ده)اصطلاح علوم قرآن عـلاوه بـرآنکه مـوضوع کتابهای مستقلی مانند البرهان فی علوم القرآن از زرکشی، الاتقان فـی علوم قرآن از سیوطی شد،برنام بسیاری از تفسیرهای قرآن نیز سایه‌افکن شد. چنان‌که نام کامل دو تفسیر تبیان شیخ طـوسی و مـجمع البـیان طبرسی به ترتیب التبیان الجامع لعلوم القرآن و مجمع البیان لعلوم قـرآن اسـت.مفسران مباحث علوم قرآن را در مقدمه‌های تفاسیر خود یا در اثنای تفسیر برخی از آیات به بحث می‌گذاشتند.از مـقدمه‌های مـفصل عـلوم قرآنی در صحنه تفاسیر می‌توان به مقدمه تفسیر المبانی لنظم المعانی و مقدمه تـفسیر المـحرر الوجـیز یاد کرد که در عصر حاضر به همت آرتور جفری با عنوان مقدمتان فی عـلوم القـرآن بـه چاپ رسیده و دربر دارنده همه مباحث«تاریخ قرآن»با اصطلاح امروزی است.
از مطالب پیـش‌گفته نـتیجه می‌شود که عنوان«تاریخ قرآن»در کارهای دانشمندان اسلامی عنوانی جامع بوده که شـامل بـحث دربـاره هر موضوعی از موضوعات قرآنی می‌شده است.اما در عصر حاضر این تلاش صورت گرفت کـه بـخشی از تحقیقات مربوط به قرآن با عنوان«تاریخ قرآن»موردتوجه قرار گیرد(همان‌جا)حـال مـرز تـمایز«علوم قرآنی»-به معنای جدید خود-با«تاریخ قرآن»کجاست؟این سؤالی است که هنوز پاسخ دقـیقی در مـقابل آن وجود ندارد.زیرا در کتابهای موجود علوم قرآنی و تاریخ قرآن نوعا مباحثی دیـده مـی‌شود کـه در شمار علم و کتاب دیگر قرار دارد.البته اگر بتوان عنصر شاخصی در تمایز دو علم«تاریخ قرآن»و«عـلوم قـرآنی»درنـظر گرفت،آن عنصر علی القاعده عنصر زمان است.به‌عبارت دیگر آن دسته از مـباحث مـرتبط با قرآن که به‌نحوی با عصر و زمان خاصی ارتباط می‌یابد،ازجمله تاریخ نزول وحی،جمع و تـدوین قـرآن در دوره‌های مختلف،کتابت وحی و کاتبان آن،رسم الخط قرآن و سیر تحول آن،پیـدایش و تـطور قرائات از موضوعات تاریخ قرآن است و آن دسته از مـوضوعات قـرآنی کـه بدون ارتباط با زمان خاصی قابل تـحقیق اسـت-ازجمله بحث از محکم و متشابه،ناسخ و منسوخ،مفهوم و منطوق،عام و خاص،دلالت قرآن،اعجاز قـرآن و وجـوه آن و حجیت قرائات-در حوزه موضوعات عـلوم قـرآن واقع مـی‌شود.درایـن مـیان آیت اللّه معرفت که نخستین تـألیف گـستردهء قرآنی خود را با عنوان التمهید فی علوم القرآن نگاشت و در آن مطلق مباحث قـرآنی را بـه بحث گذاشت،درحین اشتغال به تـحقیقات خود چکیده‌ای از همین کـتاب را بـا همکاری سازمان«سمت»با عـنوان عـلوم قرآنی عرضه داشت و علاوه برآن در سال 5731 بخشی از مباحث کتاب التمهید را با عنوان تـاریخ قـرآن بازنویسی کرد. آیت اللّه مـعرفت مـعتقد اسـت که دانشمندان اسـلامی در قـرون اولیه در آثاری موسوم بـه«المـصاحف»مباحث تاریخ قرآن را به بحث گذاشتند.ایشان«تاریخ قرآن»را علم شناخت قرآن می‌داند و مـعتقد اسـت این اصطلاح در نوشته‌های پیشینیان نیز درهـمین مـعنی به‌کار رفـته اسـت(مـعرفت،5731:2)،البته تعریف استاد از بـیان موضوع«تاریخ قرآن» خالی از ابهام و اجمال نیست،زیرا«شناخت قرآن»موضوعی کلی است که جـوانب مـتعددی را دربر می‌گیرد.
کاربرد اصطلاح تاریخ قـرآن در عـصر حـاضر
بـه‌گفته بـسیاری از محققان در عصر حـاضر عـنوان«تاریخ قرآن»را برای نخستین‌بار پرفسور نولدکه آلمانی و استاد رژی بلاشر فرانسوی پیشنهاد کرده‌اند(مهدوی‌راد،9731:323) یکی از قرآن‌پژوهان درایـن خـصوص مـی‌نویسد:
«تاریخ قرآن نولد که رساله دکتری اوسـت کـه بـه سـال 8581 از آن دفـاع کـرده است و سپس با بازنگری گسترده با همکاری یکی از شاگردانش آن را نشر داده است.چاپ دوم کتاب نولدکه به سال 9191 نشر یافته است.نولدکه در آن کتاب کوشیده است آیات و سوره‌های قرآنی را بـراساس نزول سامان دهد و چگونگی شکل‌گیری مصحفها و کتابت قرآن را بازگوید.او پس از آنکه سوره‌ها و آیه‌ها را در دو بخش کلی:مکی و مدنی گزارش کرده،نسبت به چگونگی محتوای سوره‌ها و مراحل نزول و شکل‌گیری سوره‌ها بحث کرده اسـت»(هـمان‌جا)
شایان ذکر است که به‌کارگیری اصطلاح«تاریخ قرآن»از سوی خاورشناسان،در آغاز برای برخی از محققان اسلامی(عزت دروزه:6)ناخوشایند بود.ازنظر این محققان، خاورشناسان با استفاده از عنوان«تاریخ قرآن»درصدد بـوده‌اند قـرآن را از جهت وضعیت تاریخی پدیده‌ای مبهم و مغشوش جلوه دهند و در پرتو تحقیقات تاریخی وضع آن را روشن سازند،چنان‌که همین کار را نسبت به تورات و انجیل بارها انـجام دادهـ‌اند.درمقابل این دیدگاه برخی مـانند عـلامه طباطبایی واهمه‌ای در استفاده از عنوان«تاریخ قرآن»به خود راه ندادند و مطالعه در باب تاریخ قرآن را با اصالت و قطعیت قرآن قابل جمع دانستند. علامه در کتاب قرآن در اسـلام مـی‌نویسد:
«تاریخ قرآن مجید از روز نـزول قـرآن تا به امروز کاملا روشن است و پیوسته سور و آیات قرآنی ورد زبان مسلمانان بوده است و دست به دست می‌گشته است.و همه می‌دانیم که قرآنی که در دست ماست همان قرآنی است کـه در چـهارده قرن پیش به پیغمبر اکرم(ص)تدریجا نازل شده است.بااین وصف نباید قرآن در اعتبار و ثبوت واقعیت خود نیازمند تاریخ باشد.اگرچه تاریخش هم روشن است.زیرا کتابی که مدعی اسـت کـه کلام خـداست و دراین دعوی به متن خود استدلال می‌کند و به مقام تحّدی برآمده و همهء انس و جن را از آوردن مثل خود عـاجز می‌داند دیگر نمی‌شود در اثبات اینکه کلام خداست و تحریف و تغییری به آنـ عـارض نـشده است و چنان‌که بوده،می‌باشد نیاز به دلیل و شاهدی غیر از خودش (از جمله تاریخ)پیدا کند یا در ثبوت اعـتبار بـه تصدیق و تأیید شخصی یا مقامی پناهنده شود)(طباطبایی،3531:711)
باتوجه به این مطالب«تـاریخ قـرآن»بـه‌تدریج در بین مسلمانان مورد قبول قرار گرفت و برخی درصدد تألیف اثر قرآنی خود باعنوان تاریخ قـرآن،تاریخ و علوم قرآنی و احیانا سرگذشت قرآن1شدند.اینکه چه‌کسی نخستین‌بار این عنوان را بـرای کتاب خود به‌کار بـرده،دقـیقا معلوم نیست.اعتقاد رایج برآن است که نخستین بار این نام از سوی ابو عبد اللّه زنجانی به‌کار گرفته شد(رامیار،3631:ده)و او در سفری که در سال 4531 ق.به قاهره کرد به تألیف کتاب تاریخ القـرآن مبادرت نمود.اما برخی معتقدند که درمیان مؤلفان اسلامی،ترکستانی اولین کسی است که کتابی با عنوان تاریخ (1)به عنوان مثال،آقای دکتر رجبعلی مظلومی نام کتاب خود را پژوهشی پیرامون آخـرین کـتاب الهی(سرگذشت قرآن)نامید.
القرآن و المصاحف در سال 4231 تألیف کرد(مهدوی‌راد،9731:432)اثر ترکستانی در دست نیست تا بتوان درباره آن اظهارنظر کرد،اما تاریخ قرآن زنجانی با آنکه اثر نسبتا مختصری است،در بـین شـیعه و اهل سنت با حسن استقبال روبه‌رو شد و بر آثار بعد از آن اثرگذار شد.
پس از تألیف کتاب تاریخ قرآن ابو عبد اللّه زنجانی،اصطلاح«تاریخ قرآن»به‌تنهایی یا«تاریخ و علوم قرآنی»بـه کـرات از سوی نویسندگان شیعه و سنی به‌کار گرفته شد و تا زمان حاضر به‌طور قطع بیش از 03 اثر باعنوان«تاریخ قرآن»تألیف شده است که نام بردن از آنها و داوری درباره مضامین و محتوای هـریک مـحتاج مـجال وسیع‌تری است.اما نکته مـهمی کـه شـایان تذکر است آنکه با بررسی آثار تألیف شده در عصر حاضر روشن می‌شود که پژوهشگران درباره تاریخ قرآن از دو زاویه یا منظر بـحث کـرده‌اند بـه این شرح:
الف)عده‌ای برای علم تاریخ قرآن مـوضوعیت مـستقل قائل شده و در تعریف و تحدید آن کوشیده و در صدد برآمده‌اند که مسائل آن را تعیین کرده،به‌صورت مفصل یا مختصر به تحقیق بـپردازند.ایـن عـده معمولا آثار خود با عناوینی چون:«تاریخ قرآن»، «سرگذشت قـرآن»،«تاریخ و علوم قرآنی»و گاه همانند قدما«علوم قرآنی»نام‌گذاری کرده‌اند1که مشتمل بر مباحث تاریخ قرآن نیز هـست(جـامع‌ترین کـتاب دراین زمینه تاریخ قرآن تألیف دکتر محمود رامیار است)
ب)برخی بـه‌صورت گـذرا و استطرادی درباره پاره‌ای از مباحث تاریخ قرآن به بحث پرداخته‌اند و هدفشان در درجه نخست پرداختن به تاریخ قـرآن نـبوده اسـت؛برای مثال آیت اللّه خویی در کتاب خود موسوم به البیان فی تفسیر القـرآن در بـحث«صـیانة القرآن من التحریف»به بررسی اخبار جمع قرآن پرداخته و از طریق نشان دادن اختلافات موجود در ایـن روایـات،جـمع قرآن در دوران ابو بکر را مورد تشکیک و جمع قرآن در دوره عثمان را مورد تصدیق قرار داده است(خویی،8041:042-952 بـا عـنوان:احادیث جمع القرآن)نظیر این مطلب را می‌توان در تفسیر المیزان ذیل تفسیر آیه
«انـا نـحن نـزّلنا الذکر و انا لحافظون»
)طباطبایی،3931:21،811،231)و نیز کتابهای القرآن الکریم و روایات المدرستین اثر (1)جهت اطلاع از اسـامی تـعدادی از این کتب نگاه کنید به:درآمدی بر تاریخ قرآن،ص 03،سیر نگارشهای علوم قـرآنی،ص 822-452؛دانـشنامه قـرآن‌پژوهی،ج 2،ص 854-764،ذیل عنوان تاریخ قرآن،محمدی 91؛عنوان کتاب‌شناسی تاریخ قرآن.
علامه سید مرتضی عسکری،حقایق هـامهء حـول القرآن الکریم اثر سید جعفر مرتضی عاملی و نیز قرآن در اسلام اثر عـلامه طـباطبایی مـشاهده کرد.1اما آیت اللّه معرفت از جمله نویسندگانی است که با شناخت کامل از نیازهای عصر حاضر در هـر دو مـجال بـه پژوهش دست زدند و به‌طوری که گذشت ایشان هم به شکل استقلالی در کـتاب تـاریخ قرآن و هم به شکل«استطرادی»در کتابهای التمهید فی علوم القرآن و صیانة القرآن من التحریف مباحث تـاریخ قـرآن را به بحث گذاشتند و کمتر مسئله‌ای را از نظر دور داشتند.
تاریخ قرآن آیت اللّه معرفت
