بخشی از مقاله
چکیده:
تالابها بوم سازگانهای بینظیری هستندکه ازلحاظ ویژگیهای بوم شناختی منحصربه فردبوده وبه خوبی ازسایربوم سازگانهاقابل تفکیک میباشند. این تحقیق در راستای شناسایی عبارت تالاب و مفهوم اصلی آن ، ویژگی های بوم شناختی ، بررسی مزایا و اهمیت آن در طبیعت می باشد ، معرفی انواع تالاب ها و ساختار اصلی آن ها در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته و موضوع حفظ تالاب ها طبق کنوانسیون رامسر نیز عنوان شده است .
آب وخاک شرایط خاص خودرادارندواین شرایط ازیکطرف امکان رویش هرگیاه وزیستهرجانداری رامیسرنمیسازدوازطرف دیگرگونه های زیستی بینظیری راکه بعضاً درهیچ یک اززیست گاههای دیگرطبیعت یافت نمیشوند،پرورش میدهد.
شرایط زیست محیطی حاکم برتالاب دسترسی انسانرابه آنمشکل وگاهی غیرممکن نموده وبه این ترتیب بکرترین جلوههای زیبای طبیعت رابه وجودآورده است.بیش از 1220 تالاب ازسوی کنوانسیون رامسر،شناسایی شده که 22 موردمهم آن - از250 تالاب بامساحت 2/5میلیون هکتار - ،مربوط به ایران است. همچنین دراین فهرست کشورهای بریتانیابا164تالاب ازلحاظ تعدادوکانادابا130هزارکیلومترمربع تالاب،ازلحاظ وسعت رکورددارهستند.
دراین تحقیق برخی ازتالابهای معروف ایران رامعرفی کردهایم . هیچ چیز غم انگیز تر از تباهی محیط زیست بویژه آلودن تالابها باکارکردهای بیشمار وحیاتی نیست.تالاب ها ازجمله مواهب بی بدیل خداوندی هستند که 30درصد گونه های زیستیدرسراسر زمین را درخودپناه داده انداگر رودها راشریانهای زمین بدانیم تالاب ها ریه های پیکرزمین ،مکان های ذخیره سیلابها،بهترین آشیانه های اکولوژیک حیات وحش ، جاذب یرین تفرجگاهها ،مناسبترین پناهگاهها دربحرانهای طبیعی وانسانی درکنار هزاران کارکردحیاتی بشمار می روند.
دراین مقاله سعی شده باروش تحقیق کتابخانه ای –اسنادی وپیمایشی گسترده وپرسشنامه تلفنی اطلاعات زیست محیطی تالاب های ایران که حاصل سه دهه پژوهش است وراهکارهای حفاظت وبهسازی این گنجینه های ملی ارائه شود.روش تحلیل سیستمی – اکولوژی چشم انداز بوده ویافته دهای اولیه حاکی از آنست کمه برغم اینکه نیازهای میلیونها ایرانی مستقیم وغیر مستقیم به تالابهای این مرزوبوم وابسته است ودرچهارفصل تولیدات آن نیازهای انسان را برآورده می نماید؛ومهمترین تفرجگاه داخلی وخارجی است متاسفانه به دلیل مشکلات ساختاری ،برنامه ای ، مالی،سیاستگذاری، مدیریتی وفرهنگی دردهه های اخیر روند تخریبی وقهقرائی را طی نموده است وحدود 75درصد دذرمعرض آلودگی شدید ،خشک شده وازدست دادن کارکردهای تولیدی وتوریستی خود بوده وبر دولتمردان وهمه آحاد مردم است که عمق فاجعه درکمین را دریابند وبنحو موثر چاره جوئی شود.
-1مقدمه وهدف:
کشور عزیز ما، ایران، کشوری وسیع با سیما و منظری متنوع، سرشار از زیباییهای طبیعی و آکنده از تضادهاست. کوههای سرسبز مشرف به دریای خزر در شمال، کویرهای خشک و پیر در مرکز و دریای نیلگون خلیج فارس در جنوب که در وحدت با یکدیگر دنیایی خیره کننده از تنوع طبیعی و پدیدههایی نادر پدید آوردهاند که فقط در مقیاس یک قاره قابل تصور است.
در تفکر عام هر جا که کمی آب جمع شده ورفت و آمد به سهولت در آن صورت نپذیرد باتلاق یا مرداب گفته میشود در حالیکه تالاب دارای تعریف علمی بوده و ارزشهای بسیاری دارد. کلمه تالاب از نظر لغوی معادل - Wetlandزمینهای خیس - بکار برده میشود و از دو کلمه تال و آب تشکیل شده است. کلمه تال در زبان هندی به معنی آبگیر است ولی چگونگی وارد شدنش به زبان فارسی و قرار گرفتن آن در کنار آب به طور دقیق مشخص نیست. در فرهنگ دهخدا کلمه کول یا کولاب معادل تالاب بکار رفته است، یا تال را نوعی نبات پیچیده جنگلی - دار دوست - گفته اند ولی تال به معنای رشته نیز میباشد و چون تالاب معمولاً به صورت رشته رودها و نهرهای بهم پیوسته می باشد، بکارگیری آن همراه با آب میتواند معادل Wetlandباشد که همان زمین های خیس است. بهرحال برای تالاب تعریف های مختلفی صورت گرفته است که از بین آنها تعریف بیان شده توسط کنوانسیون رامسر در جهان پذیرفته شده است
شناخت ویژگی های هر پدیده یا موضوع برای بهره گیری مناسب از امکانات مثبت و بالقوه آن، و مقابله با تبعات منفی اش ضرورت اولیه است. تالا ب یکی از پدیده هایی است که عمدتا پدیده کم ارزش معرفی می شود که طرح آن غالبا مفاهیم نامساعدی را به ذهن متبادر می نماید.تالا بها دارای سیمای بسیار متفاوتی در طبیعت بوده و وجود آب ساکن، خاک هیدرومورف و گیاهان تطابق یافته و یا مقاوم به خاکهای غرقابی، از مهمترین ویژگیهای آنهاست.
با این وجود با توجه به شرایط هیدرولوژیکی بسیار متفاوتی که دارند و از سراب حوضهها شروع شده و تا آبهای عمیق ادامه دارند و همچنین با توجه به ابعاد متفاوت، موقعیتهای جغرافیایی مختلف و اثر انسان روی آنها، نمیتوان بطور دقیق آنها را تعریف نمود. بنابراین نخستین سئوالی که مطرح میگردد آنست که: تالاب چیست؟ تعریف تالاب از این رو مشکل است که بیش از آن که به مسائل علمی توجه شود مسائل سیاسی مورد استفاده قرار میگیرد.
هنگامی که در یک تالاب بزرگ، بهرهبرداران مختلفی وجود دارند که به آن، از منظر اقتصادی مینگرند و زمانی که جوامع بشری متوجه ارزشهای والای تالابها شدند سعی در تعیین محدوده آن و مناطق اثرگذار روی آن - حوضه آبخیز - نمودند و آن را وارد قوانین و مقررات کشوری کردند تا از نابودی آن جلوگیری شود - 54 - در قرن نوزدهم و نیمه اول قرن بیستم میلادی هنگامی که زهکشی تالابها و تبدیل آنها به کاربریهای دیگر امری عادی بود تعریف تالاب اهمیت چندانی نداشت چون برای آن ارزشی قائل نبودند ولی از دهه 1970 به بعد که اهمیت تالابها در سطح جهان مطرح شد، نیاز به داشتن تعریف دقیق از تالابها نیز احساس گردید تا بتوان مشخص نمود که چه مناطقی را میتوان تالاب نامید.
این نتیجه بدست آمد که تعریف تالاب بسیار با اهمیت تر از تعریف هر اکوسیستم دیگری میباشد و سیاست دولتها در برخورد با مسئله مدیریت تالابها، بستگی به این تعاریف خواهد داشت. - - 43 یک باتلاق شور ساحلی - مانند تالاب شادگان در خوزستان - با پدیده های ظاهری ناشی از جذر و مد آب و یا یک دریاچه کم عمق با پوشش گیاهی ویژه در اطراف آن - مانند دریاچه پریشان - تصاویر مشخصی از تالابها را ارائه میدهند و در تشخیص انها اشتباهی صورت نخواهد گرفت، درحالیکه در موارد دیگر اشکال تالاب براحتی قابل تفکیک و تمیز نیستند، مثل چمنزارهای مرطوب یا پیت لندها - تالاب گندمان در چهارمحال و بختیاری - .تمامی این تالابها در بعضی ویژگیها مشترک میباشند.
تمامی آنها دارای آب کم عمق بوده و یا خاک اشباع از آب دارند، در تمامی آنها مواد آلی گیاهی تجمع یافته و به آهستگی تجزیه میشوند و همگی دارای گونههای مختلف گیاهی و جانوری بوده که با شرایط غرقابی تطابق دارند. از این رو برای تعریف تالابها میتوان گفت که تالابها اغلب دارای سه ویژگی زیر میباشند - :دارای آب در سطح و یا در منطقه ریشه دوانی هستند - .دارای خاک ویژه و متفاوت از خاک مناطق اطراف میباشند - خاکهای هیدرومورف - . -دارای گیاهان آبدوست - هیدروفیت - بوده که خود را با شرایط غرقابی تطبیق دادهاند و برعکس، در آنها گیاهان حساس به غرقاب شدن دیده نمیشود .
و جیزه حاضر در جهت وضوح بحث پس از مقمه ای کوتاه به برخی موضوعات مربوط به تالاب از جمله عامل رشد انسان و همینطور عوامل آبادانی که تالاب زمینه ساز آنهاست توجه داده و نهایتا پیشنهاداتی را به عنوان نتیجه گیری ارایه خواهد نمود. - - 2 -2تاریخچه،پیشینه ،تعریف وشالوده نظری تحقیق: تالاب به مناطق پست باتلاقی، مردابی، آبگیرهای مصنوعی یا طبیعی گفته میشود که بهطور دائم یا موقت دارای آب ساکن یا جاری، شیرین، نیم شور یا شور باشد و یا آب ساحل دریاها در موقعیت و شرایطی که عمق آب به هنگام جزر کمتر از 6 متر باشد.
تالابها محل مناسبی برای تولیدمثل، زمستان گذرانی، پر ریزان و دیگر نیازهای حیاتی پرندگان آبزی است.- بارزترین ویژگی های تالاب ها عبارتند از - :هر چند آب در تالابها حداقل در بخشی از سال وجود دارد ولی عمق و مدت آن از تالابی به تالاب دیگر و از سالی به سال دیگر بسیار متفاوت است. بعضی از تالابها - مانند تالاب انزلی - همواره دارای آب بوده درحالیکه در بعضی دیگر - مانند کفههای نمکی در مناطق بیابانی و یا تالابهای هامون در سیستان - تنها مدت کوتاهی در سطح و یا حتی در زیر سطح آبگیری میشود.
همچنین با توجه به تغییرات سطح آب از فصلی به فصل دیگر و از سالی به سال دیگر، تعیین محدوده تالابها نمیتواند تنها بر اساس آب موجود در آن تعیین شود - .تالابها اغلب حد فاصل بین آبهای عمیق و سراب حوضهها میباشند و در نتیجه برخوردار از هر دو سیستم هستند. این موقعیت اکوتونی باعث شده تا بعضی از دانشمندان برای آن هویت جداگانهای قائل نباشند و آن را جزو یکی از سیستمهای خشکی و یا آبهای عمیق بدانند هر چند بسیاری از دانشمندان ویژگیهایی را برای تالابها بیان میکنند که نه در سیستم خشکی و نه در سیستم آبهای عمیق نمیتوان سراغ داشت .از لحاظ تغذیه آب، تالابها به چهار دسته تقسیم می شوند. چنانکه در شکل - - 2 نشان داده شده تالاب ها از نظر منبع تغذیه آب به صورت زیر طبقه بندی می شوند :
1-تالاب عمدتا تحت تاثیر آبهای سطحی است .2-تالاب عمدتا تحت تاثیر آب زیرزمینی است .3-تالاب تحت تاثیر جزر و مد است .4-تالابهای جنگلی مناطق بارانیتالاب ها به عنوان محیط زیست گروه بزرگی از گیاهان و جانوران از ارزش زیادی برخوردارند.
گوناگونی کشور پهناور ایران موجب تشکیل و شناسایی بیش از 152 تالاب شده است. این تالاب ها محل زمستان گذرانی بسیاری از پرندگان مهاجر است و ما درباره حفاظت از 15 تا از این تالاب ها به جامعه جهانی متعهد هستیم.محیطهایی هستند که مشخصاتشان چیزی میان خشکی و آب است .تالابها ممکن است همواره دارای آب باشند یا اینکه گاه خشک و گاه آبدار باشند.
برخی تالابهای نزدیک دریا با جزر و مد تغییر وضعیت یدهند.مشخصه اصلی تالابها ماندگاری نسبی آب در آنها است. آب تالابها ممکن است شور باشد یا شیرین.وضعیت تالاب هاوضعیت آلودگی تالاب ها در ایران همواره مورد نقد بسیاری از دوستداران محیط زیست در این کشور است. عدم مدیریت پسماندها و فاضلابها در محیط تالابی، قطعه قطعه کردن تالاب، آتش زدن حوضچههای نفتی در تالاب از ابتدای حضور تا کنون و تخلیه پسماندهای نفتی در محدوه تالابی که از تخلفات میدان نفتی آزادگان در هورالعظیم است، عدم ارائه برنامههای احیایی و... از بحث های این فعالان محیط زیست است.
محمد درویش، مژگان جمشیدی، نادره وائلی زاده و... از جمله فعالانی در این حوزه هستند که بارها به این مسائل پرداختهاند. گونههای موجود در تالاب شامل گیاهان، جانوران، میکروبها و طیف و دامنهای از موجودات تطابق یافته با شرایط مرطوب یا خشک بطور اختیاری - - faculative، تا آنهایی که تنها در شرایط مرطوب بطور اجباری - obligate - زندگی میکنند را دارا میباشند و در نتیجه استفاده از آنها به عنوان شاخصهای تالاب - Wetland indicators - مشکل است .
بطورکلی در یک سایت تالابی نسبتا“ دست نخورده، می توان گیاهان را مهم ترین عامل برای تشخیص مرز تالاب به حساب آورد - . - 44 اگر این گیاهان از نوع گیاهان پرستار تالابی باشند احتمال این که منطقه تالابی باشد بسیار است.گیاهان پرستار نقش تغذیه کننده و پناهگاه جانوران تالاب را بازی میکنند و بطور کلی در سه حالت زیر دیده می شوند
-:گیاهان آبزی مانند نی ، ویی ، جگن و بوته برنج
-گیاهان کنار آبزی مانند حرا و چندل -گیاهان سطح آب مانند لاله تالابیاگر بیش از 50 درصد گیاهان منطقه ای از نوع گیاهان پرستار تالابی طبیعی و یا کاشته شده باشند ، آنگاه آن منطقه با معیارهای تالاب مطابقت دارد
-.تالابها دارای اندازههای مختلف بوده که از یک سطح مرطوب و چمنزار مرتعی چند هکتاری و یا دریاچههای کم عمق حدود یک هکتار شروع و به چند صد هزار هکتار میرسد
هر چند این طیف وسیع مساحت منحصر به تالابها نیست ولی مسئله مقیاس همواره برای بحث حفاظت از آنها مطرح میباشد و وارد جنبههای حقوقی میگردد. تالابها میتوانند در اندازه بزرگ، به تدریج نابود شوند و یا در اندازه کوچک در یک زمان کوتاه نابود گردند. اما آیا باید تخریب را بهطور تجمعی و در طول زمان - Cumulative loss - در نظر گرفت و یا حساس به تخریبهای آنی ولی در مقیاس کوچک بود
موقعیت تالابها میتواند خیلی گسترده باشد بهطوری که از تالابهای داخلی - inland wetlands - تا تالابهای ساحلی - coastal wetlands - و مناطق شهری و غیرشهری پراکنده میباشند. با وجود آنکه اکوسیستمهای زیادی مانند جنگلها و یا دریاچهها چنین ساختار و عملکردی دارند، ولی تفاوت اساسی بین انواع تالابها مانند باتلاقهای شور ساحلی، چالههای ماندابی داخلی و مناطق پوشیده از جنگل وجود دارد. در مناطق غیرشهری، تالابها در ارتباط با اراضی کشاورزی، مرتعی و جنگلی بوده؛ درحالیکه در مناطق شهری، تالابها در معرض اثرات شدید فاضلابهای ورودی به آنها و تغییرات هیدرولوژیکی میباشند
-وضعیت تالاب - Wetland condition - یا درجهای که تالاب تحت تأثیر عوامل انسانی قرار دارد از یک منطقه به منطقهای دیگر و از یک تالاب به تالابی دیگر متفاوت است. بسیاری از تالابها میتوانند به آسانی زهکشی شده و توسط دخالت انسان به اراضی خشک تبدیل گردند. همچنین تغییر وضعیت هیدرولوژیکی و افزایش رواناب در سراب حوضههای آبخیز ناشی از تخریب پوشش گیاهی و خاک و یا آبیاری زیاد میتواند باعث توسعه تالابها در مناطقی گردد که پیش از آن جزو اراضی خشک محسوب میشدند.
آبیاری بیش از اندازه در دشت مغان در شمال استان اردبیل و تغییر وضعیت هیدرولوژی - altered hydrology - نمونه بارزی از این موضوع است.در این زمینه تعیین محدوده و حریم تالابها نقش مهمی دارد. حریم اکولوژیکی تالاب شامل مرز تالاب باضافه زیستگاههای بلافصل حاشیه ای و مرتبط با آن می باشد.
برای تعیین حریم اکولوژیکی تالاب علاوه بر مطالعات پوشش گیاهی و خاک که در تعیین مرز تالاب کاربرد دارد ، بررسی زیستگاهها و قلمرو حیوانات نیز صورت می گیرد. - - 34 حریم اکولوژیکی تالاب شامل مرز و زیستگاههای بلافصل تالاب می گردد.از آنجا که تالابها میتوانند به سادگی تغییر یابند اغلب مشکل خواهد بود بتوان آنها را پس از تخریب و تغییر شکل شناسایی نمود.
