بخشی از مقاله
چکیده
تالاب ها با ارائه بسیاری از خدمات از جمله جلوگیری از سیل، طوفان و حفظ کیفیت آب، زیستگاه حیات وحش و کنترل فرسایش خاک حائز اهمیت هستند، بهطوریکه بررسی تغییرات تالاب ها یکی از نیاز های اساسی در مدیریت و ارزیابی از منابع طبیعی است. هدف از انجام این تحقیق بررسی کاهش تراکم پوشش گیاهی تالاب شادگان و مخاطرات پیش روی تالاب دراثر این کاهش تراکم میباشد و تلاش شده است به تحلیل عوامل برهم زننده تعادل تالاب شادگان پرداخته شود.
نتایج نشان میدهد که به دلیل پدیده خشکسالی و افزایش فعالیتهای انسانی مساحت تالاب کم شده است و به دلیل ورود بار آلودگی ناشی از زهآبهای کشاورزی و واحدهای صنعتی و بروز پدیده پدیده یوتریفیکاسیون در بخش آبدار تالاب افزایش یافته است. باتوجه به مطالعات میدانی و دادههای موجود فعالیتهای انسانی و توسعهای از جمله نزدیکی جاده و تاسیسات برق، راه آهن و لولههای انتقال نفت موجبات برهم خوردن تعادل و از دست رفتن توانایی خود پالایی تالاب را به همراه داشته است.
مقدمه
یکی از مشخصات هر سیستم هدفدار بودن آن میباشد، بهطوریکه اجزاء آن در ارتباط متقابل باهم، یک هدف را دنبال میکنند. لذا یکی از خصوصیات بسیار مهم سیستمهای باز محیطی این است که همه آنها نوعی پایداری نسبی دارند و همه اجزای سیستم با یکدیگر به طور خاصی هماهنگ هستند. این حالت تعادل با نوعی سیستم خودتنظیمی - در مقدار ورودی، جریان داخلی و خروجی - به وجود می آید.
حال با توجه به تغییر در رژیم هیدرولوژیکی تالاب - بر اثر رقابت در استفاده از منابع آب و تخصیص آنها در بالادست تالاب که موجب کاهش جریان آب ورودی به تالاب می شود - ، آلودگی آب ناشی از ورود فاضلابها و پسابهای تصفیه نشده صنعتی به درون تالاب، بهرهبرداری های بیرویه از منابع تالاب - ماهی، پرنده، علوفه - به منظور معیشت، تعلیف دام و تأمین سوخت توسط ساکنین محلی و نیز تغییر کاربری زیستگاههای تالابی شامل پیشروی و تجاوز زمینهای زراعی به نواحی تالابی به ترتیب بهعنوان مهمترین عوامل تهدید کننده محیط زیست و بر هم زنندهی تعادل در تالاب شادگان مطرح اند؛ بهطوریکه خود تنظیمی که در هر سیستمی برای برقراری تعادل وجود دارد، از بین رفته است.
آلودگی کشاورزی و دامی، شور شدن آب تالاب، تصرف اراضی به منظور توسعه شهری - ساخت ساختمانها، جادهسازی، نیروگاههای حرارتی، کارخانجات مختلف، خطوط انتقال نیرو و نفت، نبود یک برنامه منسجم و کارآمد برای پایش زیست محیطی تالاب، عدم آگاهی بومیان منطقه و جوامع محلی از ارزشهای زیستی تالاب، کمبود استراتژی مدیریتی برای بهرهبرداری پایدار از تالاب، کمبود امکانات و تجهیزات مورد نیاز برای حفاظت از تالاب، از موارد تشدید کننده برهم خوردن تعادل تالاب و از دست دادن توانایی خود پالایی تالاب هستند که به شرایط بحرانی تالاب دامن میزند و بستر بر هم خوردن تعادل در منطقه را فراهم می آورند. با توجه به تغییرات به وجود آمده میتوان به این نتیجه رسید که طبیعت تالاب توانایی خود تنظیمی خود را از دست داده و در مرحلهای حساس از آسیب پذیری قرار دارد که این مهم نیاز به برنامه های مدیریتی و حفاظتی گسترده دارد.
بررسی تالابها نیاز به دانشی دارد که همه منابع و عوامل را بطور یکپارچه مورد مطالعه قرار داده و ارتباط بین آنها و اراضی پیرامونی را مد نظر قرار دهد تا بتواند بهرهبرداری پایدار و خصوصیات طبیعی اکوسیستم را هدایت کند و با دیدی متفاوت بحرانهای پیش رو را برطرف و یا از قدرت آن بکاهد. برخی از پدیدهها و عوارض سطح زمین نظیر پوشش گیاهی، به علل مختلف در اثر عوامل طبیعی و یا انسانی به مرور زمان دچار تغییر شده که شرایط و عملکرد اکوسیستم را تحت تأثیر قرار میدهد. بنابراین نیاز به آشکارسازی، پیشبینی و مراقبت چنین تغییراتی در یک اکوسیستم از اهمیت به سزایی برخوردار است.
مواد و روشها
تالاب شادگان در اراضی بسیار مسطح و کم شیب دشت خوزستان و در دلتای رودخانه جراحی واقع گردیده است - شکل. - 1 اکوسیستم این تالاب به 3 بخش مجزا شامل آب شیرین، شور و لب شور تقسیم میشود؛ بنابراین انواع چرخههای زیست محیطی در آن وجود دارد
وضعیت بوم شناسی تالاب شادگان بستگی تنگاتنگی به منابع آب شیرین جاری در رودخانههای بالادست از یک سو و جریانهای جزر و مدی خلیج فارس از سوی دیگر دارد
روش تحقیق از نوع توصیفی تحلیلی است که در این زمینه از روش اسنادی و بررسیهای میدانی نیز بهره گرفتهشده است.در این راستا نخست منطقه مورد نظر تعیین و بعد از بررسیهای میدانی پیرامون تغییرات بوجود آمده در منطقه تالاب شادگان و انطباق اثرات این تغییرات با فرضیه تعادل، به بررسی برهم خوردن تعادل وتحلیل علل بوجود آورنده آن پرداخته شده است. همچنین با استفاده از تصاویر ماهواره ای لندست 8 برای تاریخ 2018/8/5 نقشه پوشش گیاهی منطقه شادگان بااستفاده از شاخص NDVI بدست آمده است
شکل:1 موقعیت جغرافیایی تالاب شادگان
شکل:2 نقشه پوشش گیاهی منطقه شادگان بااستفاده از شاخص NDVI
بحث و نتیجهگیری
فشار فوق العاده و بی رویه انسان بر سیستمهای طبیعی باعث تغییراتی ناخواسته در نظم طبیعت و محیط زیست گشته که در نتیجه ممکن است منجر به خسارتهای جبران ناپذیری شود. به همین جهت سیستمهای طبیعی میتوانند بهصورت پایهای برای تشریح و تعیین عملکرد و فعالیت انسانها در طبیعت بهعنوان میزان و مقایسه با طبیعت تخریب یافته مورد استفاده قرار گیرند.
در حقیقت این سیستمهای طبیعی بهعنوان مدل یا نمونهای ذخیره شده از طبیعت و زیستگاههایی هستند که در جای دیگر بهشدت تحت تاثیر فعالیتهای انسانی دستخوش تغییرات فراوان گشته و نتوانستهاند برای مدتی طولانی خود را حفظ نمایند.
بررسی پوشش گیاهی منطقه شادگان نشان می دهدکه قسمت های جنوب و جنوب غربی تالاب را بیشتر مناطق کم آب و مرطوب در بر گرفته است و هرچه از این مناطق دور شویم و به سمت شمال و شمال غرب حوضه مورد مطالعه برویم، به پوشش گیاهی افزوده می شود که بیشتر شامل نیزارها و زمینهای کشاورزی میباشد. با توجه به مطالعات بسیاری که درباره شاخص تراکم پوشش گیاهی در منطقه انجام شده، وضعیت پوشش گیاهی تالاب شادگان اخیرا روند رو به کاهش از نظر غنای گیاهی داشته و جایگزین شدن و و روند افزایش پوششگیاهی نامناسب باعث افزایش تغذیه گرایی و از بین رفتن زودهنگام این تالاب بین المللی خواهد شد.
کاهش دبی رودخانههای منتهی به این پهنه آبی به واسطه برداشت بیرویه، باعث خشکتر شدن و کاهش وسعت این اراضی شده است. علاوه بر آن موجب نفوذ آب شور در زیر زمین و شور شدن اراضی و در نتیجه توسعه اراضی بایر با بستری مملو از خاکهای شور با ساختاری گسسته و سبک نیز شده که به راحتی توسط بادهای موسمی قابل انتقال و جابهجایی است.
در سالهای اخیر به دنبال تغییرات آب و هوایی و همچنین فعالیتهای انسانی مانند سد سازی، این پدیده شکل دیگری به خود گرفته و به صورت معضلی جدی در آمده است و طوفانهای گرد و غبار زیادی در آن به وقوع پیوسته است. همچنین آسیبهای ناشی از فعالیتهای انسانی و توسعهای مانند تصرف اراضی تالابی توسط روستاییان و تبدیل کردن آنها به اراضی کشاورزی باعث بر هم خوردن تعادل در منطقه شده و نزدیکی به روستاها و تاسیسات برق و خطوط راه آهن و جادههای منتهی به تالاب نیز باعث ایجاد شکاف جغرافیایی و آسیب پذیری تالاب شده است.
