بخشی از مقاله
چکیده
در این پژوهش که به سی قافی یا همان شوخ طبعی به معنای عام با زیر مجموعه هایی مثل" طنز، هجو، هزل، فکاهه و ..." در لرستان پرداخته ، آنچه حاصل نگاه شاعران و نویسندگان طنزپرداز و طنزنویس لرستانی بود، بیان گردید. شوخ طبعی یکی از ویژگیهای مردم لرستان است که بهصورت عمومی در بین مردم و به صورت خاص و مشخص - طنز - در بین خواص یا همان اهالی ادب، رواج داشته و دارد. مروری ساده بر آنچه که از فرهنگ لرستان در ادبیات شفاهی و مکتوب به جا مانده است، نشان میدهد که ادبیات طنز در لرستان دارای مشخصههایی است که این مشخصهها، فرهنگ طنز را در لرستان دارای هویتی خاص میکند. در این مقاله که با روش تحلیلی-توصیفی صورت می گیرد، طنزهای شفاهی مردم لرستان مورد کنکاش قرار گرفته است.
واژگان کلیدی: طنز، سی قافی، ادبیات لرستان، شعر
مقدمه
شوخ طبعی یکی از مشترکات بشری است که در میان همهی اقوام و گروههای انسانی با توجه به فرهنگهایشان موجود است. نوع خنده و نگاهی که به خنده هست در ادبیات کشورهای مختلف متفاوت است. فرهنگ، زیربناهای اندیشگی و زیرساختهای فکری مردمی که سالها باهم زندگی کردند و موضوعات مشترکی که دغدغههای ثابت و متغیر آنهاست، میتواند تفاوت در نوع خنده و شیوهی خندیدن و خنداندن را مشخص کند. گاهی یک لطیفه برای قومی بسیار خندهآور است؛ اما برای قوم دیگری ممکن است هیچ لطفی نداشته باشد. از منظری که به موضوع شوخ طبعی نگاه میشود، نوع خنده مشخص میگردد. خنده میتواند از سرِ سرخوشی و مستی و بی خیالی باشد، میتواند از سرِ درد و ناراحتی باشد، میتواند معنای متفاوت تری از یک خندهی خالی یا فکاهی داشته باشد، میتواند بیداری و تنبّه باشد. و معانی گوناگون دیگری که شرایط زمانی و مکانی، و در کل گاهی موقعیتِ بیانِ موضوعِ خندهآور است که خندیدن را شکل و معنا می بخشد.
در لرستان هم مثل سایر مردم در اقصی نقاط جهان شوخ طبعی شکل و رنگی ویژه و خاص دارد. بر اساس بافت فرهنگی، ریشههای تاریخی، شیوه ی زندگی و ساختار اجتماعی، مردم این دیار نگاه جالبی به شوخ طبعی به معنای کلی دارند. در این سرزمین با جغرافیای فرهنگی وسیع، که چند استان، ازجمله لرستان، ایلام، خوزستان، همدان، کرمانشاه و استانهای بختیارینشین را در برمیگیرد، شوخ طبعی به شکل هجو و هزل و فکاهه مرسوم است. زندگی عشیرهای در این نوع نگاه بسیار اثرگذار بوده است. از هجو بیشتر برای تخریب و تحقیر حریف یا حریفان استفاده می شده است. نبرد کلامی و بگو مگوهای شخصی و اغراض ایلی و طایفهای از مشخصات هجو در لرستان است؛ بهطوریکه نمونههای آن در کتاب گلزار ادب لرستان اسفندیار خان غضنفری به وفور یافت میشود. هجو زنان، طوایف، اشخاص و غرضها و کینههای گذشته، در محتوای اکثر هجوهای موجود در این کتاب به وفور یافت میشود که استاد غضنفری به خاطر رعایت بسیاری مسائل اخلاقی و عشیره ای نام اشخاص را با نقطه چین نوشته است.
هزل هم یکی از مسائل موجود در طنز این خطه است که البته به خاطر رکاکت الفاظ کمتر در گلزار ادب لرستان و سایر کتب دیده می شود. اما آنچه که از این پژوهش می توان یافت این است که اگرهزلی هم بوده به خاطر همان مسائل اخلاقی و عشیره ای که ذکر شد از چاپ آن خودداری شده و فقط در بین مردم زبان به زبان و سینه به سینه هم شنیده می شوند و هم انتقال داده می شوند. فکاهه هم از مرسومترین روشهای شوخ طبعی در لرستان است که بین دو شاعر، دو برادر و دو دوست شاعر و طناز رواج داشته است. در فکاهه علاوه بر شوخ طبعی، طبع آزمایی و قدرت شاعری و به نوعی غلبه بر حریفان مد نظر بوده است. البته این مقصود را می توان برای هزل و هجو هم متصور شد؛ اما به نظر من بهترین وجه آن در اشعار فکاهی و شوخیهای منظوم ادبیات لرستان یافت میشود.
به هر رو در لرستان طنز و طنزپردازی به معنای امروزی در اندیشههای کسانی بوده که با بزرگان و سرآمدان معاصر خود نشست و برخاست داشتهاند و از همین ارتباط با بزرگان بوده که دید وسیع تری نسبت به سایرین پیدا نموده اند و گوی سبقت را از دیگران ربوده اند. اگر سوابق و پیشینه ی خانوادگی افرادی مثل میرزاحسینخان بنان و اسداله امیرپور را که پسر نظرعلی خان امیراشرف و برادر اسفندیار خان غضنفری است، در نظر بگیریم؛ به این قضیه پی خواهیم برد. در این پژوهش تلاش شده تا با بررسی دقیق مفهوم و کارکرد طنز از دیدگاه صاحبنظران و تطبیق این مفاهیم با آنچه که آثار طنز در لرستان نامیده میشود؛ به نقش و جایگاه طنز و طنزپردازی در ادبیات این استان بپردازیم.
نکتهای که ما را به لزوم اهتمام به این بحث متوجه میکند، این است که تاکنون در میان پژوهشگران، کسی به طرح جامع و کامل این مساله نپرداخته و با همهی اهمیتی که داشته است، مورد اهتمام خاص پژوهشگران استان لرستان قرار نگرفته است . آنچه در این مقاله ارائه میگردد به نوعی میتوان گفت که در این سابقهی پژوهشی در زمینه شوخطبعی به صورت تخصصی است. در لرستان علیرغم اینکه شاعران و نویسندگان متعددی آثاری را به طنز سرودهاند و یا در لابهلای آثارشان ابیات طنزی دیده میشود و خصوصا در زمینه ادبیات شفاهی که نمونههای متعدد و فاخری توسط گذشتگان به نسل کنونی رسیده؛ اما متاسفانه هیچگاه این آثار توسط کسی جمعآوری و مکتوب نشده است. هر چند آثار ارزشمندی در سالهای اخیر توسط علی مردان عسگری عالم، نویسنده گرانقدر لرستانی در زمینه ادبیات شفاهی، ضرب المثلها، متلها و ... به چاپ رسیده؛ اما هیچگاه در زمینه تخصصی طنز، شاهد اثری که بتواند آثار کلیه شاعران طنز لرستان را مورد تحقیق و بررسی قرار دهد، نبودهایم.
این پژوهش درصدد پاسخگویی به این سوالات است که: چه دیدگاهی طنزپردازان لرستان به طنز داشتهاند؟ طنز چه جایگاهی در زندگی روزمره مردم لرستان داشته است؟ آیا از طنز بهعنوان یک ابزار اصلاحی - انتقادی به معنای امروزی استفاده میشده است؟ غالب طنز لرستان در چه نوع ادبی آن ارائه شده است؟ طنز در زبان و ادبیات شوخ طبعی از انواع ادبی است. صرف نظر از معنای تحت اللفظی: شوخ طبعی را می توان نوعی از گفتار و نوشتار دانست که شنیدن یا مطالعه آن باعث انبساط خاطر و ایجاد لبخند شود....صرف نظر از تقسیمات وسیعی که برای شوخطبعی ذکر کرده اند می توان به چهار نوع عمده این شاخه ادبی اشاره کرد؛ هزل، هجو، فکاهه و طنز. طنز یعنی بیان هنرمندانه و نقادانهی کژیها و نادرستیها به قصد اصلاح و نه تخریب. طنز فاخرترین گونهی شوخ طبعیست، که گونههای دیگرش هزل و هجو و فکاههاند.
واژه «satira» از ریشه یونانی - satxyos - و ریشه لاتین - satira - گرفته شده است. این کلمه در اکثر زبان های اروپایی به معنای انتقادی که به صورت خنده آور و مضحک بیان می شود، به کار رفته است و در فرهنگ های فارسی به معنای ناز، سخریه، سخن به رمز گفتن، عیب کردن، لقب کردن و بر کسی خندیدن آمده است« . - اصلانی، . - 140 : 1387 واژه »طنز« در اصل واژه ای عربی است که در لغت نامه های عربی به معنای سخریه و مسخره کردن است.« - انس، . - 19 :2010 طنز درلرستان از گذشته های دورِ تاریخ تاکنون هجو و طنز و شوخ طبعی جزء ویژگیهای مردم لرستان بوده است. مردمی که به خاطر نوع زندگیشان و شرایط محیطی که در آن زندگی می کردند، و برای تنوع و ایجاد روحیه ی نشاط و شادابی در میان افراد ایل و قبیله و طایفه، شوخ طبعی را وسیله ای برای تفریح و سرگرمی ایل و تبار خود می دانستند. نگاهی به شیوه ی زندگی گذشته ی لرستانی ها نمایانگر این موضوع است.
