بخشی از مقاله
چکیده
اسطوره درکنار افسانه، حماسه و فولکلور از عناصر شکل دهندهی فرهنگ و هویت قومی و ملی جوامع و از مهمترین منابع و مولفههای هویتی محسوب میشود. به همین دلیل است که نباید از آنها غفلت شود و باید مورد مطالعه و پژوهش قرار بگیرند. در این مقاله نگارندگان برخی از آیینها و نمادهای اساطیری قوم لر را مورد بررسی قرار داده و به چگونگی ارتباط این آیینها و نمادها با اساطیر ایران باستان پرداخته و بخشی از فرهنگ عامه - فولکلور - این سرزمین را بررسی کردهاند. آثار توتم باوری اجتماعی در لرستان، تقدس مظاهر طبیعت و حیوانات، تقدس اسب، آیین سوگواریچَمَری - - در لرستان، هوره و مویه، چِل سرو »چهل سرود«، رابطه مهر - میترائیسم - و سوگند خوردن به »لیسک افتو« بخشهای مختلف این مقاله را تشکیل میدهند. در قسمت پایانی مقاله به رابطهی متقابل و دیالکتیکی بین اسطوره و هویت و اهمیت نشانهشناسی در مطالعات اسطوره شناختی اشاره شده است و سپس نتیجهگیری به عمل آمده است. با آنکه مردم مناطق مختلف آیینها و رسوم خود را دارند اما در نهایت به نظر میرسد بنمایههای مشترکی در اسطورهها وجود دارد.
کلیدواژه: ادبیات عامه، اسطوره، فولکلور، فرهنگ، هویت
مقدمه
اسطوره ها حکایتگر تاریخ مقدسی میباشند که از رخدادهای زمان ازلی و آغازین سخن میگویند. پدیدآورندهی اسطورهها موجودات فوق طبیعی میباشند که عموماً نشانههایی از یک نوع اعتقاد فراطبیعی را در داستانهای عصر خود به نمایش می- گذارند. لرستان سرزمینی است باستانی، صاحب تمدنی غنی و سرشار از اسطورهها و افسانههای بومی و از بهترین جلوهگاههای ظهور اندیشه های اساطیری سرزمین کهن ایران. قوم لر از اعقاب »گوتیها« و »کاسیان « هستند؛ اقوامی که سی و پنج قرن پیش همزمان با ورود آریاییها به نجد ایران در باختر این دیار و کوههای لرستان سکنا گزیدند و قطعاً فرهنگ عامه ی چنین قومی سرشار از اساطیر و نمودهای اساطیریست، شگفت آن که در دنیای مدرن امروز، هنوز عصر بیرحم و آهن نتوانسته است اسطورههای این قوم نژاده را کمرنگ کند و همچنان نمادها و آیینهای ریشه دار اساطیری در این سرزمین دیده میشود. بسیاری از نمادها و باورهای مردم لرستان با اسطورههای ایران باستان پیوندی عمیق دارند.
فولکلور از دو واژهی »فولک « به معنای تودهی مردم و عامه و »لور « به معنای دانش، ادب و مجموعهای از معارف و دانشهای غیرتخصصی است. یکی از شاخههای فرهنگ عامیانه، ادب عامه یا ادب شفاهی است که شامل قصهها و افسانهها، اسطورهها، ترانهها و تصنیفها، رقصها، ضرب المثلها و داستانهایی است که سینه به سینه و نسل به نسل منتقل میشوند. اگر ما مجموعهی دانسته ها و دانشهای ذهنی و فکری، رفتارها، عادات، آداب و رسوم و اعتقادات مردم عامه را به عنوان فولکلور به صورت مکتوب درآوریم تبدیل به ادبیات عامه میشود. در واقع اساطیر انعکاسی از نظام های اجتماعی هستند و همچنین منعکس کننده زندگی اجتماعی، اعتقادی ، طبقاتی ، شغلی و تولیدی اند که در قالب مثل و سمبل بیان شده اند - روح الامینی، . - 76 :1368
فولکلور را میتوان میراث قومی و معنوی یک قوم و ملت دانست. فولکلور هر منطقه مجموعهای از عادات، عقاید، رسوم و ... آن سرزمینی است که افراد آن منطقه تمامی این آداب و رسوم را از گذشتگان و نیاکان خود به ارث بردهاند. از آنجایی که افسانهها، قصهها، باورها، آیینها و ... از آرزوها و آمال افراد سخن میگویند، به گونه ای ناخودآگاه از درون انسانها برخاستهاند و ریشه در ناخودآگاه آنان دارند. ناخودآگاهی که سبب ایجاد اسطورهها در زمانهای آغازین و ازلی شده است. پس اسطورهها را باید از دل نشانهها و نمادها، باورها و آیینهای مردم یک قوم بیرون کشید. با این دیدگاه افسانههای لرستان نیز میتوانند تجلیگاه ظهور اندیشههای اساطیری باشند چرا که سرزمین زاگرسنشینان سرزمینی است که از دهها هزار سال قبل محل سکونت انسانها بوده و توانسته است مهد کهنترین و درخشان ترین مراکز فرهنگ و تمدن ایران باشد. از جمله زیباترین شکل این فرهنگ و تمدن و شاهکارهای قوم کاسی، هنر مفرغسازی با شهرت جهانی است.
روششناسی
پژوهش حاضر از نوع بنیادی و رویکرد حاکم بر آن با توجه به مولفههای مورد بررسی، توصیفی - تحلیلی میباشد. جمعآوری اطلاعات عمدتاً اسنادی و مبتنی بر اطلاعاتی است که پژوهشگران ادبیات و فرهنگ عامه لرستان انجام دادهاند. استفاده از سفرنامه ها و کتب مرتبط با ادبیات عامه و همچنین مباحث اسطورهشناختی از منابع مهم مورد استفاده در پژوهش بودهاند. محدوده جفرافیایی لرستان از قدیم تا کنون محدوده لرستان نیز مانند هر محدوده جغرافیایی و تاریخی در طول زمان دگرگون شده است. لرستان قدیم منطقه وسیع پشتکوه و غرب پیشکوه - یعنی ایلام کنونی، استان لرستان و قسمتی از نهاوند - را شامل میشود. - ایزد پناه . - 362- 3 :1376 بر اساس تقسیم بندی جفرافی نویسان اسلامی، سراسر لرستان کنونی و استان ایلام جزو پهله اشکانی بوده است. این منطقه در دوره ساسانی نیز همچنان جزو پهله بوده است. - ساکی، . - 239 :1343 این پهله همان»مدی« عصر مادها است که یونانیان آن را »زاکرتی« یا »زاگروس« نامیدهاند. - ایزد پناه. - 11 :1367 پس از تسلط اعراب به ایران، ایلام و لرستان، ایالت«جبل« نامیده شد - راد، . - 1374:113 جبال شامل شهرهای اصفهان، ری، همدان، کرمانشاه، دینور، نهاوند، قم و قزوین میشده است - ساکی . - 239 :1343 ظاهراً تا پیش از قرن چهارم هجری مناطق لر نشین را بدون مشخص کردن مرزهای آن روی هم رفته لرستان مینامیدند. اما از این زمان به بعد به لر کوچک و لر بزرگ تقسیم گردید - امان الهی بهاروند. - 77 :1370
آثار توتم باوری اجتماعی در لرستان
بسیاری از دین پژوهان برآنند که مطالعات مردم شناسی در میان جوامع گوناگون بدوی کم و بیش این نتیجه را به دست داده است که تحول دینی انسان همواره از پایه فروتر به برتر روی میدهد. در دیدگاه مردم شناسی تحلیل اسطوره ها به منظور شناخت سیر تکوینی فرهنگ و تمدن جوامع انسانی صورت می گیرد - روح الامینی، . - 77 :1368 پس در مراتب این تحول، بت-پرستی یا چندگانهپرستی باید پیش از مرحله یکتا پرستی به منصه ظهور رسیده باشد - هیوم 1348:7، به نقل از فتح اللهی، . - 115 :1388 به فرض اینکه توتم باوری را مرحله گذار در تحول دینی تلقی کنیم، باید اذعان داشت که پژوهش مبسوط و مستقلی درباره نشانه های توتم باوری در اسطوره ها و قصه ها و باورهای ایرانی - جز در حد اشارات پراکنده - انجام نشده است. از جمله آن که احتمال داده اند که شاید پاره ای از اشیای هنری مکشوفه در تمدن لرستان بیانگر آثار عقاید آیین توتم پرستی نزد سازندگان آن اشیا باشد - سهرابی. - 210 :1376 پرستش مذهبی عناصر طبیعت توسط پیشینیان و اجداد قوم لر امری مسلم و متقن است. اما در مورد میزان پایبندی لرها به آئینهای توتمی همچنان به تاملات بیش از پیش نیاز است. با وجود آن که ما سند معتبر و قطعی بر اثبات توتم باوری قوم
