بخشی از مقاله
چکیده
در دوران کنونی سرعت تحولات و دگرگونیها در عرصه تمامی علوم دستخوش تغییر قرار گرفته است و طی چند دهه اخیر جامعه اطلاعاتی توانسته، مدیریت، فرهنگ، تکنولوژي وآموزش را با چالشهاي جدي مواجه نماید به نحوي که در جریان گسترش و انطباق علوم و افزایش گسترة اطلاعاتی موجود، باز اندیشی و تغییر روشها در حوزههاي مختلف اجتناب ناپذیر گردیده است.
تاریخ شفاهی به مثابه رویکرد و روشی نو در ثبت و ضبط تحولات تاریخ معاصر با استفاده از ابزار مصاحبه در مراکز گوناگون کاربرد دارد . مدارس به عنوان پایگاه اصلی آموزشهاي رسمی با هدف مهارت افزایی دانش آموزان با استفاده از رویکرد و روش تاریخ شفاهی میتوانند دریچه آموزشی جدیدي را بگشاید. در این مقاله با تبیین تاریخ شفاهی به کاربردهاي آن در مدارس پرداخته میشود و با طرح درسی موردي از تاریخ اجتماعی در حوزه تاریخ شفاهی، بر ضرورت آموزش تاریخ شفاهی در مدارس پرداخته شده است .
مقدمه :
اهمیت تاریخ شفاهی پس از اختراع ضبط صوت و در شکل پیشرفته آن ضبطهاي دیجیتالی که قابلیت طولانی ضبط صدا و بهرهوري از آن در سیستمهاي رایانه و ارسال آن را دارند، نقش بسیار مهمی در رد و بدل کردن دادههاي تاریخی یافته است. استناد به گفتهها و خاطرات افرادي که در رویدادها نقش اصلی را داشتند میتواند به عنوان »منبعی اصلی و مکمل در تاریخ نگاري محسوب شود.« ویژگی برجسته تاریخ شفاهی در مقایسه با تاریخ نگاري مبتنی بر اسناد و گزارشهاي رسمی، ضبط و ترسیم ویژگیهاي روان شناختی و ارائه تصویري کم و بیش زنده براساس تجربیات مستقیم و غیر مستقیم افراد است.
در این شیوه ثبت حوادث به واسطه درج آهنگ و زیر و بم صدا و ظرایف کلامی به گونهاي است که عواطف و احساسات اشخاص باز نمایانده میشود، و تجربیات آنان به گزارشهاي تاریخی تلفیق میشوند. در تاریخ شفاهی رفتارها و واکنشهاي افراد نیز گویاتر میشود زیرا تاریخ زنده است. »تاریخ شفاهی از این جاست که اهمیت خود را باز مینماید. صرف نظر از میزان بهرهگیري از این مدارك در شناخت و تفسیر گذشته، از این منظر که رویکردشفاهی مدارك متکثري را پیش روي مورخ قرار میدهد و او را در شناخت ابعاد مختلف کنش انسانها، یاري میدهد، ارزشی دو چندان پیدا میکند.
دادههاي تاریخ زمانی به ماهیت علمی تاریخ کمک میکنند که مورخ را در پاسخ گویی به پرسشهایی که پاسخ آنها را نمیداند یاري کنند؛ از این منظر، دادههاي حاصل از مصاحبهها و فیلمبرداريها و شرح و بسطهاي پیرامون وقایع و آثار و ابنیه، به لحاظ زنده بودن، برخورداري از پویایی بیشتر و توانایی انتقال گفتمان حاکم بر زمان رخداد واقعه یا زمان ساخت آثار؛ بهره بیشتري نصیب محقق تاریخ میکنند و با هموار کردن زمینههاي گفتگو و تعامل بیشتر مورخ - مصاحبه کننده - . با طرف مقابل - مصاحبه شونده - امکان پاسخ گویی مناسبتر به سؤالات مطرح شده او را فراهم میآوردند. 2
تاریخ چیست ؟
این نکته مهم است که تاریخ چیست. تاریخ فقط آن چیزي نیست که در مکتوبات، نامهها یا کتابها پیدا میشود، بلکه تاریخ در خاطر و ذهن افرادي است که شاهد اتفاقاتی در مقطع تاریخی مهم از زندگیشان بودهاند و یا خود مستقیم در متن تحولات شرکت داشتند. مکتوبات تاریخی اغلب داستان فاتحان و قدرتمندان تاریخ است، نه زیردستان و ضعیفان. قلم اغلب در دست قدرت بوده است، به همین علت اطلاعات کمی در مورد زندگی بردگان، کارگران، کشاورزان، زنان و روحانیان موجود است.
تعاریفی از تاریخ شفاهی
تاریخ شفاهی در حوزه پژوهش و به فراخور تجاربی که هر یک از پژوهشگران این حوزه علمی برداشتهاند، تعریف و معنا شده است. در زیر به برخی تعاریف مشروح در این حوزه اشاره میشود:
1 تاریخ شفاهی - Oral History - تاریخی است که گفته میشود نه اینکه نوشته شود و سنتیترین روش بازگویی تاریخ است.
2 تاریخ شفاهی عبارت است از ضبط، نگهداري و تفسیر اطلاعات تاریخی، بر پایه تجربیات و نظرات شخصی گویندگان. در حقیقت ما تاریخ را از زبان شاهدان عینی گذشته روایت میکنیم که شامل فرهنگ عامه، داستانها و سرودهایی میشود که در آن دوره از تاریخ پیرامون موضوع مورد تحقیق درست کردهاند. با استفاده از این شیوه همانطور که اطلاعات ارزشمند افراد مسن را جمع آوري میکنیم، میتوانیم با نسل جوانتر نیز مصاحبه کنیم . 4
3 تاریخ شفاهی جمعآوري اطلاعات اولیهاي است که بر اساس مصاحبه با یک فرد صورت می پذیرد و هدف از آن ثبت تجربیات زندگی افراد و یا مستند کردن حوادث میباشد. 5
4 تاریخ شفاهی به عنوان یک فرآیند به مفهوم و درك تاریخی مردم براي شناخت گذشته کمک مینماید . تاریخ شفاهی راهی براي درك بهتر تاریخ و فهم انتقادي از معناي آن است که عموم مردم را براي آفریدن تاریخشان درگیر میکند.
6 تاریخ5 شفاهی راهی براي وارد کردن مردمی است که قبلاً در خلق اسناد گذشتهشان مشارکت نداشتهاند و آن فرصتی براي مردمی کردن طبیعت تاریخ است که نه تنها با مصاحبه کردن با آنها بلکه با دیدن انها انجام میشود و پیش درآمدي به روشی است که به مردم اجازه میدهد مفاهیمشان از تجربیات گذشتهشان را در روشی ساختار بندي شده بیان کنند. تاریخ شفاهی در خلق اسناد خودش بی همتا است. اسنادي که از گفتگوي صریح و بی پرده درباره تجربیات گذشته و مفهوم امروزي خاطرات تشکیل میگردد.
ضرورت تاریخ شفاهی در مدارس
در دوران کنونی سرعت تحولات و دگرگونیها در عرصه تمامی علوم دستخوش تغییر قرار گرفته است و طی چند دهه اخیر جامعه اطلاعاتی توانسته، مدیریت، فرهنگ، تکنولوژي، آموزش، خدمات، نهادهاي قدرت را به گونهاي متأثر از خود نماید در این جهت باز اندیشی و تغییر روشها در حوزههاي مختلف اجتناب ناپذیر است. ضرورت بازنگري در روشهاي تدریس به ویژه در درس تاریخ و چگونگی ارایه محتوا اهمیت دارد .
زمان آن رسیده تا با ترسیم وجهی کاربردي از این علم ، دانش آموزان در مقطع متوسطه به کسب مهارت پردازند وتاریخ شفاهی این مهم را میسر میکند. تاریخ شفاهی در مدارس با توجه به نیاز نسل جوان به استفاده از آموزشهاي رسانهاي جوابگوي رشته تاریخ کاربردي و ثبت تحولات تاریخی کشور خواهد بود و از جهت دیگر تغییر در شکل تاریخنگاري با استفاده از رسانههاي دیجیتال ایجاب مینماید تحولات اساسی صورت گیرد در زیر به دو مورد اشاره میشود:
-1اهمیت رسانه: در دوره کنونی رسانه ها یکی از منابع مهم اطلاعات و آموزش به شمار میروند و سمت و سوي یادگیري از انسان به انسان تبدیل به رسانه به انسان شده است روزانه سه میلیون صفحه جدید در وب ایجاد میشود و در هر ثانیه در سطح دنیا دادههاي زیادي اعم از تصویري و شنیداري و متنی تولید میشود . تحول در مدلهاي آموزشی و یادگیري اجتناب ناپذیر است. تاریخ شفاهی با استفاده از ابزار مصاحبه در مدارس میتواند یک واحد مجزاي درسی جدید با رویکردکاربردي در کنار درس تاریخ قرار گیرد.
-2تغییر در شکل آموزش تاریخ به شیوه کاربردي: هر کس براي خود داستانی دارد هر نسلی هم تاریخ خاص خود را دارد. تاریخ شفاهی شیوهاي براي آموزش دانشآموزان با هدف ایجاد پیوند بین تاریخ به زندگی روزمره آنها است. ٨ از جهتی ارتباط دانش آموزان با نسلهاي پیشین که در تحولات نقش دارند زمینه آموزش حوزه نظري موضوع مورد مصاحبه را با شیوه کاربردي و نه حفظی ، زاویه دید متفاوتی را به دانش تاریخی بر دانشآموزان میگشاید . تاریخ شفاهی در مدارس داراي مزایاي علمی فراوانی است :
-1آشنایی دانش آموزان با روش مصاحبه فعال به عنوان یک مهارت اجتماعی؛
-2تبدیل کارکرد تاریخ از حوزه نظري به حوزه عملی؛
-3تمرین فن ارتباطات به عنوان یک حوزه مهارتی –تعاملی؛
-4در شکلهاي تحقیقی متفاوت به فراخور تاریخ شفاهی خانوادگی ، سازمانی یا محلهاي و منطقهاي به دانش افزایی دانش آموزان منجر میشود ؛
-5تاریخ با مفهوم معنایی "علم گذشته" به "علمی در حال"تغییر ماهیت پیدا خواهد نمود . ؛
- 6 رشد تفکر انتقادي در دانشآموزان در بررسی اطلاعات مصاحبهها ي خانوادگی و هویتی و . . . . ؛
–7ایجاد مهارتهاي کوچک تحقیقی براي نیل به واکاوي مباحث اجتماعی جامعه در سطح کلان ؛ در زیر یک نمونه طرح درس تاریخ شفاهی در کلاس درس ارائه میشود ؛
-8تمرین مباحثه، مصاحبه، تعامل انسانی تا درزندگی آتی دانش آموزان کارآمد تر شوند .
درس :1 نقش تاریخ شفاهی در درك تاریخ اجتماعی - نمونه موضوع موردي - ٩
نمونه طرح درس تاریخ شفاهی :
این درس، نقش تاریخ شفاهی را در درك تاریخ اجتماعی مورد بررسی قرار میدهد. دانشآموزان تاریخهاي شفاهی را به عنوان نقطه آغازي براي تحقیق درباره تاریخ اجتماعی خانواده ، مدرسه، دین ، آداب و رسوم، خود استفاده خواهند کرد. آنها نقش تاریخدانان شفاهی را بررسی کرده و با اعضاي خانواده مصاحبه خواهند کرد. آنها مصاحبه را از طریق هر نوع ابزار ضبط یا از طریق پر کردن ورقه سوالات مصاحبه ثبت خواهند کرد.
هدف درس :
دانش آموزان یاد خواهند گرفت تا یک مصاحبه را رهبري کنند؛ اطلاعات به دست آمده را تحلیل کنند؛ و یافتههاي خود را در پروژه ابداعی نهایی تفسیر کنند.
این درس دانشآموزان را آماده میکند تا درك بهتري از تجارب مشترك و نیز تجارب منحصر به فرد اعضاي خانواده - پدر و مادر - ، معلمین مدرسه وسایر دانش آموزان، مسائل مذهبی - مسجد محل و مردم محل - ، شناخت آداب و رسوم بومی و تاریخ اجتماعی بیابند.
