بخشی از مقاله
چکیده
با تصویب قانون بازار اوراق بهادار در آذر ماه 1384 و قانون توسعه ابزارها و نهادهای مالی در سال 1388، زمینه طراحی ابزارهای جدید مالی در بازار سرمایه ایران فراهم شد. اوراق اجاره، اوراق مرابحه و سایر انواع صکوک از جمله ابزارهای جدید در بازار سرمایه ایران پس از تصویب قانونهای فوق هستند. از سوئی سازمان حسابداری و حسابرسی نهادهای مالی اسلامی بر اساس استانداردهای شرعی خود انواعی از گواهیهای سرمایهگذاری را معرفی کرده است. برخی از انواع گواهیهای سرمایهگذاری سازمان حسابداری و حسابرسی نهادهای مالی اسلامی با آنچه بهعنوان صکوک در بازار سرمایه ایران طراحی و یا اجرائی شده است، همخوانی دارد و برخی نیز اینگونه نیستند. در این مقاله پس از مقدمه و تبیین وضعیت انتشار صکوک در دنیا، نهادهای مهم منتشرکننده صکوک معرفی و پیرامون ساختار غالب صکوک یعنی اوراق مرابحه توضیحاتی ارائه شده است. سپس بر اساس استاندادهای شرعی سازمان حسابداری و حسابرسی نهادهای مالی اسلامی، انواع گواهی سرمایهگذاری معرفی شده و با ساختارهای صکوک در ایران مقایسه شده است. در نهایت نیز طبقهبندی انواع صکوک در بازار سرمایه ایران اعم از ساختارهای طراحی شده و ساختارهای اجرائی شده ارائه گردیده است.
مقدمه
امروزه صکوک به عنوان محصول اصلی بازارهای سرمایه اسلامی محسوب میشود. ابزارهای مالی اسلامی طی 20 سال گذشته به شدت رشد کردهاند. از یک سو این ابزارها به شرکتها و دولتها برای تأمین مالی پروژههای با مقیاس بزرگ کمک مینمایند و از سوی دیگر سرمایهگذاران نیز میتوانند در ابزارهایی سرمایهگذاری نمایند که سود حاصل از آن از فعالیت واقعی اقتصادی کسب شده و عاری از ربا است. در طول دهه گذشته، ناشران دولتی و شرکتی در کشورهای حوزه همکاری خلیج فارس و جنوب شرق آسیا، به طور متوسط سالانه حدود 100 میلیارد دلار صکوک منتشر کردهاند. اگرچه صکوک معمولاً بهعنوان اوراق با درآمد ثابت یا متغیر ساختاربندی میشود و از اینرو بهعنوان جایگزین منطبق با شرع برای اوراق قرضه محسوب میگردد، ولی صکوک دارای ساختارهای بسیار متنوعی است که گزینههای زیادی برای تأمین مالی شرکتها و پروژهها و نیز گزینههایی برای سرمایهگذاران فراهم میکند. اگرچه حجم انتشار صکوک از نقطه اوج خود یعنی 137 میلیارد دلار در سال 2012 کاهش یافته است، ولی مجموع ارزش سالانه انتشار صکوک جهانی از سال 2010 بیش از 50 میلیارد دلار باقیمانده است. از آنجاییکه مالزی قطب انتشار صکوک محسوب میشود، دلیل اصلی این کاهش، تصمیم اخیر بانک نگارا برای توقف انتشار اوراق کوتاهمدت بود. در عین حال، افراد جدیدی شامل ناشران دولتی چون انگلیس و آفریقای جنوبی و شرکتهایی چون گلدمن ساکس و بانک توکیو- میتسوبیشی به دنبال توسعه صکوک جهانی هستند.
در نتیجه کاهش نسبی تسلط مالزی، روزنههایی برای تغییر در ساختاربندیهای موجود و انتشار صکوک جدید باز شده است. مالزی و ایران تنها کشورهائی هستند که اجازه معامله ساختارهای مبتنی بر بدهی را میدهند، ولی به دلیل آنکه کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس بخش بزرگتر بازار را دارند و استاندارد شرعی بالاتر را از مالزی تقاضا میکنند، تقاضا به سمت ساختارهای مورد توافق هر دو گروه یعنی ساختارهای اجاره، عاملیت - مضاربه - و سود و زیان تغییر کرده است. در صکوک مبتنی بر دارایی، روش ساختاربندی مرجح از ساخنار اجاره به ساختار وکالت چرخش داشته است؛ زیرا ساختار وکالت این امکان را فراهم میآورد تا گروه بزرگتری از کسبوکارها به بازار صکوک وارد شوند. متخصصان مالی اسلامی به دقت ترجیح فزاینده سرمایهگذاران به سمت صکوک و مدیریت دارایی اسلامی را پیگیری مینمایند. مطالعات جدید نشان داده که بر خلاف تصور گذشته، اعتقادات مذهبی شخصی سرمایهگذاران و تصمیمات آنها برای استفاده از محصولات مالی اسلامیکاملاً به هم مرتبط نیستند، و این مسئله میتواند روی تصمیمات آتی از ساختاربندی تا بازاریابی اثرگذار باشد.
وضعیت انتشار صکوک در دنیا
همانگونه که در نمودار 1 نشان داده شده است، رشد انتشار صکوک در سال 2005 و بعد از افزایش قیمت نفت در کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و مالزی آغاز شد. شتاب انتشار صکوک از 11/3 میلیارد دلار در سال 2005 به 37/6 میلیارد دلار در سال 2007 و قبل از شروع بحران مالی جهانی در سال 2008 رقم خورد. از اینرو، بازگشت بازار به شرایط قبل مدت زمان زیادی طول نکشید. در سال 2010، انتشار صکوک از مرز 50 میلیارد دلار عبور کرد. در سال 2012 نیز، انتشار صکوک به عنوان یکی از روشهای تأمین مالی هم برای ناشران بازارهای مالی متعارف و هم بازارهای مالی اسلامی در سراسر دنیا مطرح گشت. در سال 2012، بالاترین سطح انتشار صکوک تا آن زمان یعنی 137/1 میلیارد دلار رخ داد. در سال 2013، حجم انتشار صکوک به 116/93 میلیارد دلار کاهش یافت و به دنبال آن در سال 2014 به 113/7 میلیارد دلار. همچنین، تصمیم به توقف انتشار صکوک کوتاهمدت از سوی بانک نگارا - بانک مرکزی مالزی - به کاهش حرکت بازار کمک نمود بهطوری که مجموع انتشار صکوک جهانی به رقم 65/5 میلیارد دلار در سال 2015 سقوط کرد. بهعلاوه، کشورهای دیگر نظیر عربستان که در سال 2015 حدود 7 میلیارد دلار صکوک منتشر کرده و بهتازگی در سال 2016 تلاش کردهاند تا 12 میلیارد دلار اوراق منتشر نمایند. در سال 2014، در بازار صکوک جهانی، 19 کشور انتشارهای جدید را تجربه نمودند. این رقم بالاترین رقمی بود که این صنعت تا آن زمان و فراتر از رکورد 18 کشور در سال 2012، تجربه کرده بود. این ناشران شامل گروهی از ناشران دولتی از کشورهای هنگکنگ، لوگزامبورگ، آفریقای جنوبی و سنگال و نیز ناشران شرکتی نظیر یک شرکت مستغلات در مالدیو، گلدمن ساکس و بانک توکیو- میتسوبیشی بود.
