مقاله تامین مالی در موسسات خیریه : صکوک

بخشی از مقاله

چکیده

با ر اه اندازی ابزار ها بر اساس تعالیم اسلامی، پل ارتباطی مناسبی میان سرمایه گذاران و فعالان اقتصادی ایجاد می شود و آثار تخریبی سرمایه از بین خواهد رفت. تامین مالی اسلامی با ابتکار همزمان سازی تعدات پرداخت، با کسب تعهدات درآمدی، توانسته است نا بسامانی و بی ثباتی بازار های مالی را، تا حد زیادی کاهش دهد. تامین مالی، لازمه ی موسسات خیریه برای دستیابی به اهداف سازمانی از پیش تعیین شده است. تشکیل کمیته امداد امام خمینی - ره - ، در ایران نیز، با هدف ارائه ی خدمات حمایتی، معیشتی و فرهنگی برای نیازمندان و محرومان داخل و خارج از کشور، به منظور خود اتکایی، تقویت و رشد ایمانی با حفظ کرامت انسانی همراه بوده که تمامی این اهداف، مستلزم وجود روش های تامین مالی، منطبق با شریعت اسلامی می باشد. صکوک یکی از ابزار های نوین اسلامی است که با توجه به انواع متنوع آن، می توان از آن، بهره های مختلفی برد. بر اساس آماره های منتشره، استفاده از اوراق صکوک در کشور های اسلامی، مورد توجه روزافزون قرار گرفته است. انتشار اوراق صکوک باعث افزایش نقدینگی مشتری می شود و دارایی های که نقدینگی کمی دارند را از ترازنامه خارج کرده و وجوه نقد را جایگذین آن می کند. در این مقاله، صکوک، به عنوان ابزاری برای تامین مالی در موسسات خیریه، معرفی و بررسی می شود. در این راستا، مفاهیم، انواع، ریسک های موجود، و همچنین مزایا و معایب اوراق صکوک، ارائه می شود. با توجه به مزایا و معایب اوراق صکوک، و برآورد منفعت و هزینه ی آن، شاید بتوان چنین اظهار کرد که بکارگیری اوراق مذکور، برای موسسات خیریه، مستلزم بررسی و تحقیقات بیشتر از جانب کارشناسان این موسسات می باشد.

مقدمه
در فرهنگ اقتصاد اسلامی، عشق کمک به دیگران، مسلمانان را از خودخواهی و تکبر دور نگه می دارد. این اقتصاد بر خلاف اقتصاد سنتی به ابعاد اجتماعی زندگی بشر توجه داشته و فردگرایی و خودخواهی  را نفع  کرده است  .[1] بدیهی است  که در چنین اقتصادی، اخلاقیات جای منفعتِ فردی را خواهد گرفت. طی سال های اخیر شناخت خوبی در مورد تامین مالی اسلامی1  در میان مقامات دولتی و رسانه های غربی به وجود آمده است، با این حال هنوز کسانی وجود دارند که شناخت کافی پیرامون تامین مالی اسلامی ندارد .[2] با راه اندازی ابزار ها بر اساس تعالیم اسلامی، پل ارتباطی مناسبی میان سرمایه گذاران و فعالان اقتصادی ایجاد می شود و آثار تخریبی سرمایه از بین می رود .[3]

فعالیت های اقتصادی و مالی اسلامی می توانند کلیه نیاز های بازار معاملات و مبادلات تجاری را برآورده سازند، که این امر بیانگر این مطلب است که این روش ها، نسبت به روش های سنتی و رایج غربی که بر بازدهی بیشتر تمرکز دارند، از کارآمدی بیشتری برخوردار است .[ 1] در حال حاضر جمعیت مسلمانان در جهان بیشتر از یک میلیارد نفر می باشد که با محوریت قرآن و سنت نبوی، ربا2 را حرام می پندارند و رسما از هرگونه معامله مشمول ربا، پرهیز می -کنند .[4] سیستم مبتنی بر مشارکت در سود و زیان، به عنوان نظام جایگزین قرن جدید در جهان مطرح است .[5] مسلمانان و طرفداران تامین مالی اسلامی معتقدند که استفاده از خدماتی که در این صنعت ارائه می دهند منطبق بر اعتقادات مذهبی بوده و این اعتقادات نیز نشات گرفته از وحی الهی، به منظور برقراری عدل در تمام جوامع است، در حالی که برخی از غربی ها آن را فقط یک راه جدید سودآور، برای انجام عمل مشابه می دانند .[6] کمیته امداد امام خمینی - ره - 3، با هدف ارائهی خدمات حمایتی، معیشتی و فرهنگی برای نیازمندان و محرومان داخل و خارج از کشور به منظور خوداتکایی، تقویت و رشد ایمانی با حفظ کرامت انسانی تشکیل شده است .[7] بدیهی است که این کمیته جهت نیل به اهداف خود، نیاز به روش ها و رویکرد هایی جهت تامین مالی، با تاکید بر رعایت قوانین و نظام اسلامی که نشات گرفته از وحی الهی، قرآن و سنت پیغمبر است، نیاز دارد. صکوک4 یکی از ابزار های نوین اسلامی است که با توجه به انواع متنوع آن می توان از آن بهره های مختلفی برد. بر اساس آماره های منتشره استفاده از اوراق صکوک در کشور های اسلامی مورد توجه روزافزون قرار گرفته است .[8] در این مقاله در مورد صکوک، به عنوان ابزاری برای تامین مالی موسسات خیریه، از جمله کمیته امداد امام خمینی - ره - در ایران بحث خواهد شد.

تامین مالی اسلامی، صکوک
از دهه ی 1990 میلادی به بعد، به ویژه در سال های اخیر، ایده ی استفاده از ابزار های مالی اسلامی رونق گرفته و این موضوع باعث مطالعات ابزارهای مالی نوین، توسط کارشناسان مالی و علمای دینی شده است .[8] در کشور ما معاملات باید اسلامی باشد و ابزار های مالی مبتنی بر یک قرارداد طراحی شوند، بنابراین ابزار های مالی، بایستی مبتنی بر قرارداد های اسلامی یا همان عقود اسلامی باشد .[9] تامین مالی اسلامی با ابتکار همزمان سازی تعدات پرداخت، با کسب و تعهدات درآمدی، توانسته است نا بسامانی و بی ثباتی بازار های مالی را تا حد زیادی کاهش دهد .[1] تعداد بانک های اسلامی5 و موسسات تامین مالی اسلامی6 طی دهه ی اخیر، چند برابر شده اند. توجه به این موضوعات در تحقیقات علمی و دانشگاهی به ویژه در کشور های اسلامی، سیر صعودی آن در دهه های اخیر را خبر می دهد. در فرهنگ اقتصاد اسلامی، عشق کمک به دیگران، مسلمانان را از خودخواهی و تکبر دور نگه می دارد. این اقتصاد بر خلاف اقتصاد سنتی به ابعاد اجتماعی زندگی بشر توجه داشته و فردگرایی و خودخواهی را نفع کرده است .[1] بدیهی است که در چنین اقتصادی، اخلاقیات جای منفعت فردی را خواهد گرفت. ممنوعیت بهره یا ربا، معیار های اخلاقی، ارزش های اجتماعی و همچنین مسولیت و ریسک تجاری از اصول تامین مالی اسلامی می باشند که این اصول بر اساس گفته های قرآن تبیین شده اند .[6]

- 1 اصل ممنوعیت بهره یا ربا: پول به تنهایی نمی تواند بهره ایجاد کند. وقتی ربا اقتصاد را آلوده می کند، خیر و سلامت تمام افرادی که در آن جامعه زندگی می کنند به مخاطره می افتد. زمانی که صاحبان پول به نرخ بهره و سود تضمین شده ی سرمایه، بیش از چگونگی کاربرد آن توجه دارند، نتایج حاصله منفی خواهد شد.

- 2 اصل معیار های اخلاقی: وقتی مسلمانان در امری سرمایه گذاری می کنند، بنا به وظیفه ی شرعی خود باید از صحت و سلامت آن امر اطمینان کسب کنند. اسلام برای تمام جنبه های نظام مالی، دارای قوانین ویژه ای است که مسلمانان باید بر اساس آن ها در این گونه فعالیت ها شرکت کنند. اسلام فعالیت تمام شرکت ها را، اعم از آن هایی که مطابق شرع عمل می -کنند و آن هایی که این دستور ها را به کار نمی برند، در زمینه تجارت سهام و بازار اوراق بهادار مد نظر قرار می دهد.

- 3 اصل ارزش های اجتماعی: قرآن تمام پیروان خود را به دستگیری و حمایت از فقیران و مستمندان فرا می خواند. موسسات مالی اسلامی، خدمات ویژه ای را به این قشر از مردم اختصاص می -دهند. این خدمات نه به صورت کمک خیریه ای محض، بلکه در قالب وام های بدون بهره یا قرض الحسنه است.

- 4 مسولیت و ریسک تجاری: مهمترین اصل، انصاف و صداقت است، بدین معنی که تمام افراد درگیر در یک کار باید در ریسک و منفعت حاصل از هر تلاش، شریک باشند. برای استفاده از سود حاصله، تامین کننده ی منابع مالی باید یا ریسک تجاری را تقبل کند، یا خدمت دیگری را ارائه دهد. این اصل برگرفته از فرموده ی حضرت محمد - ص - است که می فرمایند: سود با مسولیت می آید. یعنی شخص زمانی استحقاق دریافت منفعت را دارد که یا مسولیتی را بپذیرد و یا ریسک زیان احتمالی را بر عهده گیرد.

لغت صکوک از کلمه ی صک، به معنای تایید و یا مهر و موم شده اقتباس شده است. کلمه چک نیز از این لغت مشتق شده است. کسی که اوراق بهادار برای تامین مالی منتشر می کند در حقیقت قرض می گیرد. اما از دید سرمایه گذاران، نوعی اعطای وام مبتنی بر دارایی است .[3] صکوک اوراق بهاداری است که بر مبنای عقود و قراردادهایی ساختاربندی شده اند که از نظر شریت اسلام، به تایید رسیده است. هر نوع از صکوک، بر مبنای یک عقد خاص ساختاربندی می شود .[10] بنابر این با استناد بر مطالب پیش گفته که در کشور ما معاملات باید اسلامی باشد و ابزار های مالی مبتنی بر یک قرارداد طراحی شوند، اوراق صکوک می تواند ابزاری مناسب برای استفاده در سازمان های خیریه در کشورهای تابعِ قوانین اسلامی، مدنظر قرار گیرد. در انتسار هر کدام از این اوراق صکوک، بازیگرانی دخیل اند که در جدول شماره ی - 1 - ، قابل رویت است. بر اساس سازمان حسابداری و حسابرسی موسسات مالی اسلامی7، صکوک عبارت است از اسنادی با ارزش مساوی که بعد از اتمام پذیره نویسی، نشان دهنده ی دریافت ارزش اسناد بوده و از آن به عنوان داشتن حقوق مشخص و قطعی در سهام و نیز، در دارایی های مشهود8، خدمات و دارایی های زیر بنایی و یا داشتن حقوق در یک پروژه خاص یا در یک فعالیت سرمایه گذاری خاص استفاده می شود [8] و .[11] چه ار نوع ریسک در ساختار های صکوک مطرح است [12]، که در جدول شماره - 2 - ، این ریسک ها به تصویر کشیده شده اند.
استاندارد مذکور 14 نوع اوراق صکوک را معرفی می کند که عبارتند از: صکوک اجاره، صکوک مالکیت دارایی هایی که در آینده ساخته می شوند، صکوک مالکیت منافع دارایی های موجود، صکوک مالکیت منافع درایی هایی که در آینده ساخته می شود، صکوک سلم، صکوک استصناع، صکوک مرابحه، صکوک مشارکت، صکوک مضاربه، صکوک نماینده سرمایه گذاری، صکوک مزارعه، صکوک مساقات، صکوک ارایه خدمات و صکوک حق الامتیاز را معرفی می کند .[11]
در ادامه به برخی از پر کاربردترین انواع صکوک به صورت مختصری اشاره می شود:
صکوک استصناع:9 منظور از استصناع خرید کالایی است که طبق سفارش خریدار، تهیه می گردد .[13] استصناع اسناد و گواهی های دارای ارزش یک سان هستند و برای تجمیع وجوه لازم جهت ساخت کالایی استفاده می شوند که تحت تملک دارنده صکوک می باشد. ناشر صکوک استصناع، تولید کننده کالا، پذیره نویس آن، خریداران