بخشی از مقاله
چکیده
معماری ادوار گذشته ایران ، همواره ملهم از به کارگیری هندسه و شیوه های ترسیم غنی و دقیق بود، تا بدان حد که آگاهی از قواعد ریاضی و ترسیم و به کار گرفتن انواع خاص از آن وظیفه هر معماری بوده و فراتر از آن ، دانش مهندسی با معرفتها و بینش هندسی معنی می یافته و وجه تمایز معماران و رقابت آنان با یکدیگر نیز بر همین محور استوار بوده است. یکی از دانشمندان فعال در این محفل خواجه نصیرالدین طوسی می باشد ،تاثیر طوسی به ویژه در شرق اسلامی ،گسترده بوده، گردآوردن تعداد زیادی محقق و دانشمند شایسته در مراغه ،نه تنها در احیای ریاضیات و نجوم،بلکه در تجدید فلسفه و حتی الهیات اسلامی تاثیر داشت.تاثیرگذاری نبوغ و دانش خواجه نصیرالدین بر هلاکوخان مغول باعث آن شد که طوسی در مقام مشاور علمی هلاکو در خدمت او ماند و مسئولیت اوقاف و امور دینی به او سپرده شد ،این مقاله در وهله اول به بررسی زندگینامه و اثربخشی خواجه نصیر در زمینه های مختلف پرداخته و سپس ارتباط الگوهای نقوش و تزئینات هندسی و معماری در بناهای دوره ی ایلخانی که متاثر از اصول اقلیدسی خواجه نصیر می باشند ،مورد تحلیل قرار می گیرد. فرضیه اصلی این پژوهش اشاره دارد به تاثیر ترسیمات و تحریر هندسه خواجه نصیرالدین برتزئینات و نقوش معماری بناهای دوره ایلخانی.اهمیت موضوع تحقیق درآن است که شناخت اصول هندسی و ارتباط آن با زیر بنای فلسفی موجب بالارفتن کیفت نقوش و الگوهای به گرفته شده درطرح ها می شود.جامعه آماری انتخاب شده در این تحقیق شامل چند بنای متعلق به دوره ایلخانی است روش گردآوری اطلاعات بر مبنای مطالعه کتابخانه ای،استفاده از منابع الکترونیکی و برداشت میدانی است.
.1 مقدمه
نویسنده ناشناس حدود العالم من المشرق إلی المغرب - 372 ق - ، پس از شرح ابعاد ریاضی اهرامصرم در نزدیکی فُسطاط، این گونه از پیوند علوم با بناها یاد می کند: ایندر هِرَمین، بسیاری از علوم طب و نجوم و هندسه و فلسفه حفر شده است. - حدود العالم... ، ص . - 132
این عبارت کوتاه، دریچه ای به پیوند علوم با بناهای سرزمین های اسلامی از منظرمورخان جهان اسلام است.بخشی از مرزهای پیوند علوم - دقیقه - با معماری، وابسته به تعاملات میان اصحاب این دو قلمرو و نقش دانشمندان در معماری است. ریاضی دانان سده های نخست، به دلیل جایگاه و ارتباط نزدیک با دربار حکمرانان، در برخی فعالیت های عمرانی و نظارت بر امور ساخت حضور داشتند. نقش و سهم واقعی ریاضی دانان در فرایند تکوین معماری از زوایای تاریک و مورد اختلاف مطالعات علوم و معماری در دوره اسلامی است. با توسعه فعالیت های عمرانی و نیاز به علوم ریاضی در سده های نخست، ریاضیدانان به معماران و صنعتگران در برخی مسائل ریاضی مشاوره می دادند. - طاهری، - 90قلمرو. معماری و صناعات به دلیل نیاز به علوم ریاضی و محتملاً آشنایی اندک و پایه های غیر علمی جماعتی از صنعت گران سده های نخست اسلامی در هندسه نظری، زمینه ای برای حضور ریاضی دانان فراهم آورده بود . چنان که بوزجانی یادآور می شود که علت خطای اصحاب صناعات در مسائل هندسی، برداشت ظاهری از روش های هندسه دانان و عدم تفکر در براهین ریاضی آنهاست - ص . - 114 اوزدورال بر وجود جلساتی در سده های چهارم و پنجم هجری برای آموزش هندسه به صنعت گران توسط هندسه دانان تأکید نموده است - 1995 م،ص. - 68-67 چرباچی نیز این سؤال را طرح می کند که معماران و صنعت گران چگونه هندسه را آموخته بودند و چه دانشی از هندسه برای یادگیری در دسترس آنها بود؟ او افزون بر ارتباطی مستقیم، آموزش هندسه و روند علمی طراحی هندسی به اصحاب صناعات را مرتبط با ریاضی دانان و رسالات هندسه عملی می داند - صص . - 753- 751 در این میان اوزدورال با استناد به کتاب اعمال هندسی و رساله اشکال متشابهه و متوافقه1 به طور اغراق آمیزی مدعی می شود ریاضی دانانی که به صنعت گران هندسه عملی را آموزش می دادند، نقش تعیین کننده و اصلی را در خلق الگوهای نقوش هندسی و شاید طراحی ساختمان ها بازی کرده اند - 1992 م، صص . - 171-172 او در جای دیگر برخی ساختارهای اشکال رساله فوق را از دستاوردهای پیشرفته ریاضی دانان مسلمان در جلساتی مشترک با صنعت گران می داند - 2002 م، ص . - 16 او پیش از این مدعی شده بود که صنعت گران از طریق این مجالس آموزشی، راه حل هایی فوری برای مسائل خود به دست می آوردند و دقیقاً به دلیل همین نسخه های آماده ریاضی دانان بود که صنعت گران و هنرمندان در طی شش قرن هیچ گونه پیشرفت واقعی در علم هندسه نکردند - 1995 م، ص . - 55با توجه به مطالب مذکور در این مقاله سعی بر آن شده است تا نقش و تاثیراتی خواجه نصیرالدین به عنوان دانشمند عصر خود - سده هفتم هجری - در زمان حکومت هلاکوخان ، که در جایگاه بالای حکومتی قرار داشته و در تصمیم گیری و سرپرستی فعالیت های عمرانی نقش مستقیم داشته است، بررسی شود. پرسش اصلی تحقیق :هندسه ترسیمی توسط نصیرالدین طوسی در نقوش ، تزئینات و کالبد و بناهای دوره ایلخانی تاثیر گذار بوده است؟.
ادبیات تحقیق:
متونتاریخی جهان اسلام از گروه هایی سخن می گویند که به معماران و بنّایان در شکل گیری بناها مشاوره و یاری می دادند .با وجود گزارش متون از نقش ریاضی دانان، در معماری دوره اسلامی، پژوهشگران کمتر از نقش واقعی ایشان سخن گفته اند. مطالعات اندک موجود نیز اطلاعات ناچیزی از سهم واقعی ونقش های مختلف ریاضی دانان در این قلمرو به دست داده اند. فقدان این اطلاعات منتهی به در پرده ماندن و یا مناقشه در باب سهم واقعی ایشان شده، با توجه به جستجو در خصوص تاثیر و نقش هندسه تحریر شده توسط خواجه نصیرالدین بر معماری دوره ی مربوط نگارنده موفق به دسترسی مطالعات خاصی در این زمینه نشده وتنها مقالات بسیار محدودی در زمینه زندگینامه وی نوشته شده است.
زندگینامه:
طوسی،محمد بن محمدبن حسن،معروف به نصیرالدین - ت 5 جمادی الاول طوس597ق:ف 12 ذی حجه 672ق در کاظمین،نزدیک بغداد - ،نجوم،ریاضیات،کانی شناسی،منطق،فلسفه،اخلاق،الهیات. - نصر، - 131:1395 نصیرالدین طوسی که بین هم وطنانش به محقق طوسی،خواجه طوسی یا خواجه نصیر معروف است،یکی از شناخته شده ترین و تاثیرگذارترین شخصیت ها در تاریخ اندیشه اسلامی است. وی علوم دینی و مقدمات علوم عقلی را نزد پدرش، فقیهی از مکتب شیعه دوازده امامی در طوس آموخت.به احتمال زیاد وی منطق ،فلسفه طبیعی و مابعدالطبیعه را نیز نزد دایی خود در همان شهر فرا گرفت.وی در طول این مدت جبر و هندسه را آموخت،سپس برای تکمیل تحصیلات عالیه رسمی خود رهسپار نیشاپور شد که در ان زمان هنوز یک مرکزمهم علمی بود.همچنین در همین شهر بود که به عنوان دانشمندی برجسته کسب اعتبار کرد.معروف ترین استادان او عبارت بودند از:فریدالدین داماد که با چهار واسطه با ابن سینا و مکتب او مرتبط می شد و طوسی نزد او فلسفه خواند،قطب الدین مصری که خود معروف ترین شاگرد فخرالدین رازی - 606؛544ق - بود و طوسی بیشتر با تمرکز بر قانون قانون ابن سینا،نزد او پزشکی خواند و کمال الدین بن یونس }موصلی639 - {؛551ق - که طوسی نزد او بیشتر ریاضی خواند.این دوران ،یکی از پرآشوب ترین دوران ها در تاریخ اسلام بود،مغول ها در حال پیشروی از آسیای مرکزی به سمت خراسان بودند و بنابراین هر چند طوسی دانشمندی معروف بود،نتوانست موقعیتی مناسب و آرامشی لازم برای یک زندگی علمی پیدا کند.در ان زمان تنها مناطق آرام خراسان ،قلعه ها و دژهای کوهستانی اسماعیلیان بود و حاکم اسماعیلی،نصیرالدین محتشم ،طوسی را به برخورداری از امنیت این مناطق دعوت کرد.طوسی این دعوت را پذیرفت و به قهستان رفت. در آنجا با احترام بسیار پذیرفته شد و در دربار اسماعیلیان جایگاه والایی یافت،هر چند به احتمال زیاداجازه ترک آنجا را نداشت.تاریخ ورود او به دربار حاکمان اسماعیلی دقیقا معلوم نیست،اما قطعا در زمانی پیش از 629ق بوده است،زیرا وی در همان سال اثر معروفش با عنوان اخلاق ناصری را برای یک حاکم اسماعیلی نوشت.طوسی تعدادی از آثار مهمش در زمینه اخلاق ، شامل اساس الاقتباس - درباره منطق - و رساله معینیه - درباره نجوم - را طی مدت اقامتش در دژهای مختلف اسماعیلیان ،از جمله در الموت ،نوشت شهرت ان به عنوان دانشمند تا چین رفت. - همان، - 133
هلاکو در سال 654 ق به حکومت اسماعیلیان در مناطق شمالی ایران پایان داد .علاقه او به احکام نجوم و بنابراین احترامش به منجمان ،با شهرت طوسی در این زمینه در آمیخت و بویژه پس از آنکه هلاکو الموت را تصرف کرد و طوسی را از قلعه رهانید، وی را ارج نهاد.از آن پس ،طوسی در مقام مشاور علمی هلاکو در خدمت او ماند و مسئولیت اوقاف و امور دینی به او سپرده شد.او هلاکو را در لشکرکشی برای فتح بغداد در سال 656ق همراهی کرد و بعدا مراکز شیعه نشین عراق،مانند حله را دید. طوسی با جلب اعتماد کامل هلاکو و بهره مندی از علاقه او به نجوم،توانست موافقت او را برای ساخت رصدخانه ای مهم در مراغه جلب کند.ساخت این رصدخانه در سال657 ق آغاز شد و زیج ایلخانی در 670ق با حمایت آباقا،پس از مرگ هلاکو،کامل شد.وی در سال 672ق در بغداد بیمار شد و پس از یک ماه در گذشت.وی در کنار مرقد هفتمین امام شیعه ،امام موسی کاظم - ع - ،در چند کیلومتری بغداد به خاک سپرده شد. - نصر، - 137
آثار طوسی:
حدود 150 رساله و نامه از نصیر الدین طوسی می شناسیم که از بین آن ها 25 اثر به فارسی و بقیه به عربی هستند.حتی رساله ای درباره علم رمل وجود دارد که طوسی ان را به عربی ،فارسی و ترکی نوشته است و مهارت او را در هر سه زبان ثابت می کند.گفته اند او یونانی نیز می دانست.نوشته های او تقریبا درباره ی همه شاخه های علوم اسلامی،از نجوم گرفته تا فلسفه و از علوم خفیه گرفته تا الهیات را شامل می شود. طوسی پنج اثر در منطق نوشت که از بین آن ها اساس الاقتباس که به فارسی نوشته شده از همه مهمتر است. طوسی در ریاضیات ،مجمو ای از تحریرها برآثار اوتولوکوس،آریستارخوس،اقلیدس،آپولونیوس،ارشمیدس،هوپسیکلس،تئودوسیوس،منلائوس و بطلیموس نوشت. متونی که دانشجویان ریاضیات آن ها را بین اصول اقلیدسی و مجسطی بطلیموس می خواندند،متوسطات نامیده می شدندو مجموعه آثار طوسی در متوسطات ،همراه با تحریرهای او ا آثار اقلیدس و بطلیموس،به متون معیار در آموزش ریاضیات تبدیل شدند.وی چندین رساله بدیع نیز در حساب،هندسه و مثلثات نوشت که مهم ترینشان عبارتند از :جوامع الحساب بالتخت و التراب ،الرساله الشافیه،و کشف القناع عن اسرار شکل القطاع که به لاتینی ترجمه شد و بر رگیو مونتانوس تاثیر گذاشت.شناخته شده ترین اثر نجومی
