بخشی از مقاله
چکیده
خواجه نصیرالدین طوسی به عنوان یکی از بزرگترین دانشمندان جامع الاطراف که در علوم مختلف صاحب نظر بوده است، عرصهی ادبیات را نیز از نظر دور نداشته و با تألیف »معیار الاشعار« و پرداختن به موضوع شعر در مقالهی نهم کتاب »اساس الاقتباس« سعی داشته تا در عرصهی ادبیات نیز نظریات علمی از خود بر جای گذارد. برآیند بررسی دو اثر نشان میدهد که خواجه شعر را در کلام منطقیون کلام مخیل میداند و در کلام متأخران، شعر کلام موزون و مقفاست.
در نگاه خواجه وزن همواره در شعر وجود نداشته، اما عنصر »خیال« همیشه معتبر بوده است. او به دلیل اختلاف اوزان و قوافی را در زبان ها پرداخته و تصریح دارد که اختلاف در ماهیت حروف عامل اختلاف وزن و قافیه است، سپس به تبیین تفاوت تصدیق و تخیل پرداخته و عنوان میکند که مبنای قبول تصدیق، مطابقت آن با واقعیت است در حالی که مبنای پذیرش تخیل، التذاذ و تعجب نفس میباشد.
در نگاه خواجهی طوسی رفتارهای محاکاتی بر سه گونهی »طبعی« - تقیلد طوطی - ، »عادتی« - تقلید انسانها از یکدیگر - و »صناعتی« - سرودن شعر - تقسیم میشوند و تحقق آن را در »لحن«، »وزن« و »کلام مخیل« میداند. در نظر ایشان، هدف از سرودن شعر تخیل بوده به منظور ایجاد ترغیب یا امتناع و یا ایجاد نوعی احساس رضا، سخط و یا نوعی لذت و رساندن کلام از مرتبهای نازل با مرتبهای عالی. همچنین از خواجه ابیاتی برجای مانده که علی رغم تعداد اندک آن نشان از مهارت بالا، توانایی و احاطه ادبی ایشان دارد.
-1 مقدمه
ادبیات عرصهای از هنر است که خواه ناخواه پای افراد بسیاری را به عرصهی خود میکشاند. کمتر بزرگان و عالمانی هستند که از دور یا نزدیک دستی بر آتش ادبیات نداشته باشند. خواجه نصیر الدین توسی نیز از این امر مستثنی نیست. او از علمای بزرگ جهان اسلام به شمار میرود که در علوم مختلف تبحر و تخصص داشته است که ادبیات از جملهی آنهاست. از میان خیل آثاری که ایشان تألیف نمودهاند کتاب »معیار الاشعار« از جمله کتابهایی است که در رابطه با عروض شعری نگارش یافته است.
این کتاب »از چند جنبه برای ما حائز اهمیت است. نخست این که دومین کتاب کهنفارسیِ موجود است که به علم عروض و قافیه پرداخته است به گونهای که پس از "المعجم فی معاییر اشعار العجم" کهنترین کتاب در موضوع مذکور است که به دست ما رسیده، بدون آن که از کتاب المعجم بهرهای برده باشد. از سوی دیگر به دلیل آراء مهممؤلفّ درباره عروض و قافیه همواره مورد استفاده و استناد عروض پژوهان معاصر بوده است« - طوسی، - . »اساس الاقتباس« اثر دیگر خواجه بوده که درباره علم منطق است و پس از منطق شفا - ابن سینا - بزرگترین و مهمترین کتابی است که در این علم تالیف شده است. اما با توجه به این که فصل نهم آن به موضوع شعر اختصاص دارد در بررسی آراء ادبی خواجه اهمیت دارد. لذا در این مقاله به بررسی آراء و نظریات خواجه در دو کتاب »معیار الاشعار« و »اساس الاقتباس« پرداخته شده است.
-2 زندگی خواجه
ابو جعفر نصیرالدین محمد بن حسن طوسی - ولادت 597 وفات 672 ه.ق - معروف به خواجه نصیرالدین طوسی، از علمای بزرگ ریاضی، نجوم و حکمت ایران در قرن هفتم و از وزرایء عصر خود است. وی فیلسوف، متکلم، فقیه، دانشمند، ریاضیدان و منجم ایرانی شیعه است که به القابی چون »نصرالدین«، »محقق طوسی«، »استاد البشر« و »خواجه« شهرت دارد. او علوم دینی و عقلی را از پدر و منطق و حکمت طبیعی را از داییاش آموخت. تحصیلات خود را در شهر نیشابور به اتمام رساند و در آنجا به عنوان دانشمندی برجسته شهرت یافت.
خواجه نصیرالدین طوسی مدتی در دستگاه اسماعیلیه در قلعه الموت بود و هنگام حمله هلاکوخان مغول به ایران برای نجات مسلمانان از خونریزیهای این حاکم بیرحم به خدمت او درآمد و با تدابیر خاصی از خرابیهای شهرها و کشتار دسته جمعی مردم به دست هلاکوخان جلوگیری کرداو. نهایتاً هلاکو را به یورش به بغداد و سرنگونی عباسیان ترغیب نمود. از دیگر خدمات این دانشمند ایرانی - اسلامی که در ضمن یکی از فقهای مذهب تشیع بود، تشویق هلاکو خان به ساخت رصدخانهای در شهر مراغه و ترغیب وی به زیج - جدول نجومی - جدیدی است که بعداً به زیج ایلخانی مشهور گردید. او همچنین کتابخانهای گردآوری کرد که حدود چهل هزار جلد کتاب در آن بوده است. از خواجه نصیرالدین طوسی تالیفات متعددی در رشتههای علوم ریاضی، نجوم، منطق، علوم طبیعی و حکمت الهی باقیمانده است.
از مشهورترین کتابهای خواجه نصیرالدین طوسی به زبان عربی میتوان به شرح کتاب »اشارات« ابنسینا و در فارسی کتاب »اخلاق ناصری« اشاره کرد. دیگر آثار برجستهی وی عبارتند از »تجریدالکلام فی تحریر عقاید الاسلام« در زمینهی الهیات، »تذکره نصیریه« در نجوم، »اساس الاقتباس« در منطق، »اوصاف الاشراف« در عرفان. او با پرورش شاگردانی همچون علامه حلی، قطب الدین شیرازی، کمال الدین میثم بن علی بن میثم بحرانی، کمال الدین عبدالرزاق شیبانی بغدادی، سید رکن الدین استرآبادی، ابراهیم حموی جوینی، اثیر الدین اومانی، مجدالدین طوسی، مجد الدین مراغی و گردآوری دیگر دانشمندان ایرانی عامل انتقال تمدن و دانشهای ایران پیش از مغول به آیندگان شد.
-3 خواجه نصیر و نظریات ادبی
خواجه در عرصهی ادبیات نیز گام نهاده و در این عرصه صاحب شعر و آثار مرتبط با ادبیات است. اشعار خواجه مجموعا به حدود هفتصد و بیست بالغ می شود که در مجموعه ها پراکنده است. او همانند شاعران بلند مرتبه ادب پارسی در شعر خویش از آیات قرآن کریم و معارف غنی اسلامی بسیار استفاده نموده است - صفا، 1372، ج. - 3 و همین تعداد اندک باقیمانده نشانگر توانایی و تسلط او در سرودن شعر به زبان های عربی و فارسی است.
از سوی دیگر تعداد اندک ابیات باعث شده است تا برخی از پژوهشگران مانند جلال الدین همایی دربارهی شاعری خواجه چنین بنویسند: »خواجه نصیرالدین گاهی به تفنن شعر می ساخته و یعنی اشعار فارسی و عربی او در کتاب ها نقل شده است« - طوسی، :1320 ص ژ - اما سعید نفیسی نظری مخالف نظر همایی دارد و مینویسد که خواجه نصیر در نظم و نثر مهارت بسیار داشته، توانایی و احاطه ادبی وی قابل ستایش است - نفیسی، 1344، ج. - 1
از سوی دیگر و در عرصهی نظریهپردازی، خواجه نصیرالدین طوسی را میتوان در شمار پیشگامان و مهمترین نظریهپردازان شعر و دارای اثر و ابداع در زمینه زحافات عروضی دانست که تاثیر مطالعات و آرای وی تا عصر حاضر دوام آورده است و از این رو مقام وی در نظر سخن شناسان مقامی بس ارجمند و سزاوار تقدیر و تحسین است. دکتر ذبیح االله صفا در این باره می نویسد: »از خواجه رسالات فارسی متعددی در مسائل گوناگون دیگر بازمانده است مانند معیار الاشعار در عروض فارسی که از جمله کتب قابل توجه در فن شعر است.
