بخشی از مقاله
چکیده :
سیاست نامه نویسی یکی از جریانهای اندیشه ی سیاسی در ایران اسلامی بود که بر مبنای معروفترین آن - سیاست نامه ی خواجه نظام الملک طوسی - به این عنوان مشهور گشت.در سیاست نامه ی خواجه نظام الملک طوسی - مانند دیگر سیاست نامه ها - به نزدیکی دین و سیاست اشاره می رود ، ولی خواجه نظام الملک و دیگر سیاست نامه نویسان اغلب از دین به عنوان وسیله ای برای توجیه سیاست و حکومت استفاده می کردند. بعلاوه این بزرگمرد سیاسی که از او به عنوان بزرگترین وزیر تاریخ ایران یاد می شود ؛ نقطه سیاهی در کارنامه ی علمی خود به جا گذاشته است که آن تبعیض دینی و تعصب خاص مذهبی او نسبت به مذهب شافعی و نادیده گرفتن مذاهب و ادیان دیگر - حتی جایز دانستن اخراج از کارهای دولتی و قتل صاحبان مذاهب دیگر ،بخصوص شیعیان - است. در این مقاله با عنوان : "تبعیض های مثبت و منفی نسبت به ادیان و مذاهب در سیاست نامه ی خواجه نظام الملک طوسی" با استفاده از شواهد موجود در کتاب سیاست نامه ، به چگونگی و علت این جانبداری بیمارگونه ی خواجه نظام الملک از مذهبی خاص پرداخته می شود. روش تحقیق مورد استفاده در این مقاله به صورت توصیفی- تحلیلی است .
کلید واژه: ادیان . تبعیض. خواجه نظام الملک . سیاست نامه
.1 معرفی خواجه نظام الملک طوسی:
ابو علی حسن بن علی بن اسحاق طوسی، معروف به خواجه نظام الملک - 485 - 408ق - در یکی از قرای طوس به دنیا آمد ، اجداد او از ملاک بیهق سبزوار بودند. در ایام تسلط ترکمانان بر خراسان، حکومت بلخ با ابوعلی بن شادان بود و خواجه در زیر دست او به دبیری روزگار می گذرانید ؛ سپس به خدمت سلجوقیان درآمد و در زمان پادشاهی الب ارسلان ، خواجه نظام الملک به جای ابونصر کندری به وزارت رسید .عمده پشرفتی که در کار الب ارسلان و ملکشاه به چشم می خورد از برکت خردمندی و کاردانی خواجه نظام الملک بود .
زیرا در طول دوران مدت وزارت خود - حدود سی سال - به دلیل حسن تدبیر در اداره ی امپراطوری عظیم سلجوقی ،افزون بر قدرتمند ساختن سلجوقیان ؛ خود را به عنوان بزرگترین وزیر ایران اسلامی در طول چهارده قرن تاریخ این سرزمین معرفی کرد. هندوشاه نخجوانی در معرفی وی می نویسد:" خواجگی جهان به استحقاق داشت و تا جهان بود در دین اسلام مثل او وزیری نیاید ." - هندوشاه ، - 232 :1361یکی از افتخارات علمی و سیاسی و ادبی ایران ، خواجه نظام الملک وزیر با تدبیر شاهان سلجوقی است، ولی یکی از نقاط منفی و لکه ی سیاه این شخصیت برجسته تعصب و تبعیض وی نسبت به ادیان و مذاهب است که در کتاب سیاست نامه دیده می شود.
.2اندیشه ی سیاسی در جهان اسلام:
سیاست مدن یعنی آن قسمت از حکمت عملی که از مصالح اجتماعی سخن می گوید،از دیر باز مورد توجه حکما بوده است. در یونان قدیم ، ارسطو و افلاطون به این علم پرداختند . در جهان اسلام نیز سیاست مدن که از آن به آداب الملوک یا تدبیر مدن تعبیر شده ، مورد توجه مسلمانان قرار گرفت. معمولا سیاست مدن را به دو بخش تقسیم می کنند : یکی علم نوامیس که از شرایع و مذاهب سخن می گوید و دیگری علم سیاست.سه جریان عمده اندیشهی سیاسی در جهان اسلام، فلسفهی سیاسی، سیاست نامهنویسی و شریعتنامه نویسی است. فلسفه سیاسی چیزی جز تقلید نبود و به علت وجود استبداد با روح جامعهی ایران سازگاری نداشت، در شریعتنامهنویسی هم تنها به قواعد مملکت داری از نظر اسلام - حتی فرقهای خاص - تاکید میشد، به همین دلیل سیاست نامهنویسی از دو شاخه دیگر اندیشهی سیاسی در ایران مورد توجه بیشتری قرار گرفت زیرا سیاست نامهها حد واسط بین اندرزنامههای عهد ساسانی و شریعتنامههای اسلامی بودند.
سیاست نامه ها در واقع تداوم اندرزنامههای عهد ساسانی هستند که برای بیان اندیشهی سیاسی خود به آیات و احادیث استناد میکنند تا به آن رنگ اسلامی بخشند. بنابراین سیاست نامهنویسی رایجترین شیوهی پرداختن به اندیشهی سیاسی در ایران بود، زیرا هم خود پادشاهان به علت علاقهی بسیار بدانها، میدان را برای حکما باز کرده بودند و مانعی از این حیث نبود و هم مفاد آن با تعالیم اسلامی سازگاری داشت. از این رو این کتب نوشتههای سیاسی به معنای دقیق کلمه هستند و سیاست نامهنویسی یکی از حوزههای مهم در فرهنگ و ادبیات سیاسی ایران محسوب میشود. 1-2 سیاست نامه :
سیاستنامهها در اصل ادامهی طبیعی اندرزنامههای عهد ساسانی هستند که به اعتبار مشهورترین آنها - سیاست نامه خواجه نظامالملک - با عنوان شایع سیاست نامه معروف شدند که گاه با عناوین مختلف نصیحهالملوک، سیاستالملک،احکامالسلطانیه، ادب الاماره، قوانین الوزاره، اخلاقالملوک، آیین نامه، آیین شاهی، تاج نامه، و ... نامگذاری شدهاند. در خصوص مشهورترین عنوان دیگر سیاستنامهها، یعنی سیرالملوکها، مرحوم سعید نفیسی مینویسد: سیرالملوک نامی است که مترجمین عربی و فارسی به تمام کتابهایی که در احوال پادشاهان پیش از اسلام ایران پرداخته شده دادهاند و اغلب آنها را از متن پهلوی ترجمه کردهاند و کاملترین نمونه که به ما رسیده شاهنامه فردوسی است. - وشمگیر، - 274 :1342
سیاستنامهها یا اندرزهای سیاسی یکی از حوزههای مهم فکری محسوب میشوند که در تاریخ قبل و بعد از اسلام توجه بسیاری به آنها شده و آثار بسیاری هم داشتهاند. - قادری ، - 8 :1378اما این که ادبیات سیاسی ایران عهد اسلامی - سیاست نامهها - از کدام حوزه فکری متأثر است، بین ادبا اختلاف نظر وجوددارد، جواد طباطبایی، سیاست نامهها را ادامهی اندیشهی ایرانشهری در باب سیاست میداند و به نوعی آن را بیانگر تلاش فکری ایرانیان برای کسب استقلال فکری به دنبال رسیدن به استقلال سیاسی تحلیل میکند. - طباطبایی، - 382 :1375 اما داوود فرحی، سیاستنامه را نه یک جریان مستقل در برابر فقه و فقه سیاسی مسلمانان، بلکه جزئی از قلمرو فراخ فقه و فلسفه عملی ومنضم به آن حوزه میداند. - فیرحی، - 78:1375
2-2 سیاست نامه نویسی و سیاست نامه ی خواجه نظام الملک:
سیاستنامه نویسی نیز یکی از جریانهای تبیین اندیشهی سیاسی در عالم اسلام بوده که در دورهای از تاریخ ایران شکل گرفتهاند که اصطلاحاً به دوره میانه معروف است، یعنی قرن پنجم یا عهد سلجوقی، دورهای که در آن سلطنتهایی نیمه مستقل در سرزمین ایران در کنار خلافت اسلامی در بغداد شکل گرفتند و اگرچه مشروعیت خود را از خلیفه کسب میکردند ولی در اعمال قدرت مستقل بودند، حکمرانی این سلطنتهای جدید با سنتهای ایلی بر قلمرو بسیار وسیع و ناتوانی آنها، ایجاب میکرد سیاستنامههایی نوشته شود، یعنی این حاکمان جدید از آنجایی که مانند اعراب در ادارهی کشور عاجز بودند، مجبور بودند توسط سیاستنامهها تأئید و راهنمایی شوند، در واقع شکلگیری این سلطنتهای جدید در ایران و تضعیف خلافت، موجب احیای دوباره سنت اندرزنامهنویسی در شکل اسلامی شد.
موضوع کتاب سیاست نامه که بالغ بر پنجاه فصل است ، بیان اداب و رسوم کشور داری مطلوب است که در قالب پند و اندرز ، ذکر آیات و احادیث و روایات و حکایات به پادشاه وقت عرضه شده است ؛ اما متاسفانه بسیاری از مندرجات کتاب سیاست نامه - نیمه ی دوم یعنی فصول پایانی کتاب - حاوی خصومتی بیمار گونه با شیعیان است.
