بخشی از مقاله
چکیده
المان هاي شهري با قدمتی طولانی و کهن، نمادهایی هستند که با استفاده از ویژگیهاي حجمی و هندسی و یا حتی سازه اي خود سعی دارند کاربران و بینندگان را به خود جلب کرده و در حافظه آنها نقش بندند. این نشانه ها علاوه بر اینکه با بروز خلاقیت و نبوغ هنرمند سازنده به زیبا سازي شهرها کمک می کنند ، در معرفی و شناساندن خصوصیات تاریخی ، جغرافیایی ، فرهنگی و هویت یک منطقه و حتی تفکرات و انگاره هاي ذهنی ساکنانش نیز تأثیرگذارند. یک پیکره در یک میدان ، یک برج یادمان و یا حتی یک آسمانخراش با کاربریهاي مختلف می تواند به عنوان یک المان عمل کرده و در خاطره افراد بنشیند و حس تعلق به شهر یا محله اي خاص را تقویت کند . اما اهمیت المانها بیش از هر چیز ، در ایجاد خوانایی و نمایانی فضایی است که با تسهیل فرایند مسیر یابی و تشخیص جهت ، افراد و خصوصاً تازه واردان را در رسیدن به مقاصدشان موفق می کند . در این مقاله سعی بر آنست تا با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی و به کارگیري منابع کتابخانه اي و تحلیل نمونه هاي موجود ، ضمن بررسی مفاهیم خوانایی و نمایانی فضایی ، نقش المانهاي شهري را در خلق فضایی شفاف و قابل تشخیص بیان کند
-1 مقدمه
ساخت المانها و نمادهاي شهري قدمتی طولانی دارد و این عناصر به شکلهاي متفاوت در مناطق مختلف به کار گرفته شده اند ، بناهاي شاخص و باشکوه در هر مکان و هر زمان از جمله مساجد و معابد و یا برجهاي یادمانی و آرامگاهی و نیز میلها و مناره ها و حتی گاهی دروازه هاي ورودي شهرها را می توان از نمونه هاي این نمادها برشمرد . چه بسا بسیاري از این المانها در ابتدا نه به عنوان المان شهري و تنها به منظور برآوردن عملکردي خاص و یا خلق یک اثر هنري زیبا طراحی و ساخته شده اند و با گذشت زمان و البته تطابق با روحیات جامعه توانسته اند به حیات خود به عنوان نماد شهري ادامه دهند. بسیاري از نشانه هاي شهري با ایجاد فضایی آشنا و دلپذیر، هویتی خاص به هر منطقه و یا محله بخشیده و حس تعلق به مکان را در افراد تقویت می کنند و با خلق تصویري به یاد ماندنی و شیرین در خاطره آنها ، پیوندي عمیق و ناگسستنی بین شهر و مردم بر قرار ساخته اند . اما در شهرهاي شلوغ و پر تلاطم امروز ، طراحی و ساخت المانهاي شهري بسیار ضروري به نظر می رسد ، چرا که این عناصر می توانند با ایجاد تغییر در بافت یکنواخت و کسل کننده اکثر شهرها ، نوعی تنوع و نشاط در کاربران ایجاد کرده و تصویري متفاوت از شهر و محله زندگی آنها به وجود آورد. گذشته از موارد ذکر شده این المانها می توانند به نشانه هایی باشند که افراد را به یافتن جهت حرکت و تشخیص مسیر درست رهنمون شونددر. شهرهاي امروز و خصوصاً در شهرهاي بزرگ و پر تردد چه در مقیاس پیاده و چه سواره ، افراد بارها مسیر خود را گم می کنند و در نتیجه دچار استرس و اضطرابی می شوند که سلامت و آرامش آنها را به مخاطره می اندازد . بنابراین وجود المانهاي شهري ، البته با توجه به اندازه ، مقیاس ، مصالح به کار رفته در ساخت و نیز مفهوم و پیام نهفته در المانها و نیز محل قرارگیري آنها ، در حد چشم گیري مشکلات افراد در محیط شهري را کاسته و به ایجاد شهري خوانا کمک می کند .
-2 تصاویر ذهنی و نقشه هاي شناختی
تهیه نقشه شناختی فرایندي است که درآن انسان اطلاعات مربوط به موقعیت نسبی و وضعیت محیط کالبدي را کسب کرده ، رمزدار می کند، ذخیره می نماید ، به یاد می آورد و رمزگشایی می کند . تصاویري که به این ترتیب شکل می گیرند شامل عناصر به دست آمده از تجربه مستقیم، شنیده هاي فرد از یک مکان و اطلاعات تصور شده از محیط است . این تصاویر سازه یا ظاهر مکان ، موقعیت نسبی آن ، و ارزشهاي مکان را شامل می شوند . تصاویر مذکور در بهترین حالت طرحواره هایی هدایتگرند . - لنگ، - 154 : 1388 نقشه شناختی روشی است که که از طریق آن فرد به سوال اساسی با سرعت و به شکلی کارآمد پاسخ می گوید: - 1 چیزهاي با ارزش کجا هستند ؟ - 2 چگونه از جایی که فرد قرا دارد به آن می رسد . واضح است که داشتن تصویري روشن از محیط ،شخص را قادر می سازد که به آسانی از جایی به جایی دیگر برود و این شرایط در محیطی منظم و خوانا برآورده خواهد شد .
-3 خوانایی و نمایانی فضایی
-1-3 خوانایی :
غرض ما از خوانایی این است که به آسانی اجزاء محیط را بتوان شناخت . بتوان آنها را در ذهن، در قالبی به هم پیوسته به یکدیگر ارتباط داد ؛ درست همانگونه که با دیدن یک صفحه چاپی ، اگر خوانا باشد،تصویري از سمبلها ي شناختنی به هم وابسته در ذهن ما نقش می بندد، همانگونه نیز در محیطی که واجد سیمایی خوانا باشد می توان تمام اجزاء را از یکدیگر باز شناخت و یا تمام آنها را در مجموعه اي به هم پیوسته تصور کرد. - لینچ، - 12:1383 بنا براین محیطی که در ذهن واضح و مشخص و به بیان کلی خوانا باشد ،نه تنها احساس امنیت به وجود می آورد بلکه عمق و شدت تجارب انسانی را افزون می کند.احساس شیرینی که شخص از خانه و شهر خود دارد نه تنها به دلیل آشنا بودن وي با آنهاست ، بلکه به این دلیل است که تصویري دقیق و روشن از آنها درذهن او موجود است.
-2-3 نمایانی :
نمایانی کیفیتی از شیء است که امکان تصوري قوي را در هر مشاهده گر مفروض افزایش می دهد.مقصود از نمایانی ، قابل تشخیص ساختن محیط،با شکل رنگ و ساماندهی عناصر آن،دادن ساختاري قوي به محیط و ارائه تصویري قابل استفاده از آن است - لنگ، 155 :1383در - واقع صرف نظر از کیفیتهاي کاملاً فضایی و فیزیکی ، اگر مکانی معناي اجتماعی و عملکردي تجربه محیطی را تکمیل کنند و اگر مجموعه قادر به ترغیب کاربر باشد، نمایانی افزایش پیدا می کند. - Possini,1984: 160 - شهري که از نمایانی - آشکاري،خوانایی و یا وضوح - کامل برخوردار باشد،بدین تعبیر بنظر خوش شکل،متشخص و قابل ملاحظه می رسد .چنین شهري چشم و گوش را به توجه بیشتر دعوت می کند و افراد را به جانب خود می خواند.درك چنین محیطی توسط حواس نمی تواند صرفاً به سادگی برگزار شود بلکه گسترش می یابد و عمیق شود . - لینچ ، - 25 :1383
-4 بخشهاي سازنده محیط درارتباط با ایجاد فضایی خوانا و نمایان
تصویري که از محیط در ذهن به وجود می آید حاصل جریان دو جانبه بین ناظر و محیط اوست.محیط با مظاهر خاص خود جلوه گر می شود و رابطه اي در ذهن ناظر بین او و تجربیاتش به وجود می آورد.ناظر تعدادي از عوامل بصري محیط را انتخاب می کند ،آنها را در ذهن خود سازماندهی کرده و به آنها معنی می دهد . - Possini,1984: 44 - المانها در واقع نوعی از همین عوامل بصري هستند که می توانند بیننده را به خود جلب کرده و در ذهن وي حک شوند . لینچ سه شهر آمریکایی و تصاویري که افراد از محیط زندگیشان کشیده بودند با دقت مورد مطالعه قرار داد . هدف او تبیین چگونگی نمایانی و خوانایی شهرها بود .نکته اصلی مطالعه لینچ تشخیص عناصر ساختار کالبدي شهرها بود که می توانند در شهر وضوح و خوانایی لازم را ایجاد کنند . لینچ نتیجه گرفت که مردم براي سازمان دادن به تصاویر ذهنی آشنا از پنج عامل استفاده می کنند . اي عوامل راه ، لبه ، محله ، گره و نشانه هاي شهري هستند . - لنگ، - 155 : 1388
