بخشی از مقاله
چکیده
یکی از مسائل مهم و بنیادی در تعمیق و بسط حوزه علمی و سیاست گذاری توسعه محلی- منطقه ای، موضوع پایداری توسعه در مناطق محتلف کشور و از جمله استان مورد مطالعه - مازندران - ، تحلیل و تبیین سطح پایداری زیست محیطی ساختار درونی سکونتگاههای کوچک شهری که بیشترین تعداد و گستردگی پهنه ای را در سطح کشور و استان مازندران دارند و ارزیابی عوامل و مولفه های موثر بر آنها است. موضوعی که تا به حال کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. از اینرو پژوهش حاضر با هدف شناخت و تبیین روند تحولات توسعه در ساختار زیست محیطی شهرهای کوچک، به بسط مفهومی-کارکردی اهمیت و جایگاه شاخص های زیست محیطی در شهرهای کوچک استان مازندران خواهد پرداخت. برای انتخاب جامعه نمونه، کل استان مازندران را از نظر وسعت و جمعیت به سه ناحیهی مازندران شرقی، مرکزی و غربی تقسیمبندی کرده و در هر ناحیه چند شهر به عنوان نمونه انتخاب شدهاند. انتخاب خانوارهای شهری به روش »تصادفی سیستماتیک« و انتخاب شهرهای نمونه به روش »تصادفی خوشهای« بوده که تعداد 7 شهر انتخاب شده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که تنها مولفه بهداشت و خدمات محیط در شهرهای کوچک مورد مطالعه در شرایط پایداری متوسط قرار داشته و مولفه های منابع سرزمین و آسیب پذیری محیط از سطح پایداری ضعیفی برخوردارند و بطور کلی نتایج نشان دهنده حاکمیت شرایط پایداری ضعیف در شهرهای کوچک مورد مطالعه است.
مقدمه:
مفهومی که در سال های اخیر وارد ادبیات توسعه شده، مفهوم توسعه پایدار است. این مفهوم بر این حقیقت استوار است که سطح استانداردهای اولیه زندگی انسان را بدون دخالت و تصرف بیش از حد در منابع اولیه طبیعی و تغییر و تخریب محیط زیست که متعلق به همه ابنای بشر است، افزایش دهد - لطیفی، . - 2003 پیدایش مفهوم توسعه پایدار در پاسخ به رشد منطقی را باید آگاهی تازه ای نسبت به مسائل جهانی محیط زیست و توسعه دانست که تحت تأثیر فرآیندهای توسعه انسانی و اقتصادی، مسائل زیست محیطی، افزایش جمعیت و تغییرات ساختار سیاسی قرار گرفته است - نادر و همکاران، . - 2008 به عبارتی با گسترش انتقادها به روندهای جاری توسعه، به ویژه پس از جنگ جهانی دوم، همراه با انتشار گزارش هایی همانند "محدودیت های رشد" توسط کلوپ رم، توجه جامعه جهانی بیش از پیش به توسعه پایدار معطوف گردید.
بی شک برای ورود اندیشه توسعه پایدار به جریان اصلی بحث های سیاست جهانی، گزارش های کمیته جهانی محیط زیست و توسعه در سال 1987 و همچنین کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه سازمان ملل - مجمع زمین - در سال 1992 در ریوی برزیل که منجر به تدوین دستور کار 21 گردید، تأثیر زیادی داشتند - باکر، . - 2006 از اینرو با مشخص شدن ناپایداری ها و ضررهای فراوان آن در مسیر توسعه، پارادایم پایداری به عنوان مسئله ای مهم و ضروری نمود یافته و در طی دو دهه اخیر، توجه مجامع جهانی را به خود جلب کرده است - افتخاری و همکاران، . - 1389 بسیاری از کشورهای در حال توسعه دارای تمرکز بیش از اندازه در چند نقطه معدود شهری هستند - بل و مورس، . - 2003 چنین وضعیتی به مشکلات زیادی منجر می شود. در این کشورها، کیفیت زندگی مردم دستخوش نابرابری های منطقه ای عظیمی است که در بسیاری موارد، به سرعت در حال افزایش است. مشکلات زیست محیطی یکی از اساسی ترین مسائل شهرهای امروزی و حاصل تعارض و تقابل آن ها با محیط طبیعی است. نتیجه ی این روند عدم تعادل و ناسازگاری میان انسان و طبیعت و به هم خوردن روابط اکوسیستم خواهد بود - ملکی و همکاران، . - 1393 در واقع ویژگی های جوامع شهری امروز سبب ناپایداری انسان ها و محیط زیست شده است - مفیدی و دیگران، . - 1388 برای نیل به این مقصود، ارزیابی پایداری زیست محیطی در وضع موجود، به عنوان مهمترین ابزار در فرآیند برنامه ریزی توسعه پایدار قابل طرح و بررسی است. این ارزیابی، نوعی ارزیابی بوم شناختی است که در سطوح مختلف به طور متوالی انجام می شود و به دنبال ارائه چارچوبی است که در آن ارزیابی اثرات برنامه ها، راهبردها و سیاست ها بر محیط زیست به صورت جامع مورد ارزیابی، سنجش و تحلیل قرار گرفته و در نهایت راهکارهایی را برای کاهش فشار بر محیط زیست ارائه دهد - سنگاچین، . - 1387 لذا فراهم سازی بستری مناسب جهت ارزیابی و سنجش پایداری زیست محیطی در فرآیند برنامه ریزی و توسعه به ویژه توسعه شهری لازم و ضروری می باشد.
در این راستا پژوهش حاضر با هدف شناخت و تبیین روند تحولات توسعه در ساختار زیست محیطی شهرهای کوچک، به بسط مفهومی-کارکردی اهمیت و جایگاه شاخص های زیست محیطی در شهرهای کوچک استان مازندران خواهد پرداخت.
پیشینه پژوهش:
با بررسی منابع مختلف مربوط به موضوع تحقیق می توان موارد زیر را به عنوان پیشینه پژوهش بیان نمود: یالی - 2001 - در پژوهشی با عنوان"ارزیابی اقتصادی منابع زیست محیطی و توسعه پایدار منطقه کاریبین؛ مطالعه موردی پیشرفت گردشگری در ناحیه پونتکانا در جمهوری دومینیکن" : تلاش کرد تا با رویکردی اقتصادی به ارزیابی منابع زیست محیطی و توسعه پایدار در منطقه مورد مطالعه بپردازد. در این پژوهش ضمن بررسی زمینه های کاربردی ارزیابی اقتصادی منابع زیست محیطی برای سیاست گذاری به بررسی روشهای ارزیابی اقتصادی نیز پرداخته شده است. تأکید اصلی پژوهش فوق بر بکارگیری روش های تحلیل چند معیاری برای ارزیابی بوده و در نهایت با استفاده از این روش نتایج توسعه توریسم بر روی منابع زیست محیطی از دیدگاه توسعه پایدار اقتصادی ارزیابی شده است و جایگزین هایی برای منابع طبیعی در حال تخریب پیشنهاد گردیده است. کویی چیرو و آریس - 2012 - در تحقیقی با عنوان " مروری بر شاخص ها و سنجه های پایداری: به سمت شاخص های یک شهر پایدار" به معرفی و ارائه شاخص های اصلی سنجش پایداری شهرها پرداخته اند. نتایج این پزوهش نشان داد که شاخص ها می بایست همه جنبه های محیطی، اجتماعی و اقتصادی را در نظر بگیرند تا بتوانند شهرها را به سمت توسعه پایدار شهری هدایت کنند. والتنبرگ و همکاران - 2013 - در پژوهشی با عنوان "انتخاب شاخصها برای توسعه پایدار شهرهای کوچک نمونه: شهر والمیرا" به ضرورت و اهمیت انتخاب شاخصهای توسعه پایدار شهرهای کوچک پرداخته اند. نتایج این پژوهش نشان می دهد که شاخص ها میبایست با اولویت های شهرهای کوچک مرتبط باشند، و همچنین می بایستی مسائلی که این شهرها در آینده با آن مواجه می شوند را هم در نظر بگیرند. شاخص هایی درباره حمل و نقل عمومی، دسترسی به خدمات در سطح محله مانند درمانگاه، حمل و نقل عمومی، بهداشت و سلامت، جای پای اکولوژیکی، که برای توسعه و حل مشکلات این شهرها و نواحی مرتبط با این شهرها می بایستی به عنوان معیارهایی برای نظارت پیشرفت شهرهای کوچک در یک چاجوب منظم عمل کننند. ملکی و همکاران - 1393 - در پژوهشی با عنوان "بررسی پایداری توسعه زیست محیطی با استفاده از آزمون های آماری در شهرستان های استان مرزی خوزستان" به شناسایی متغیرهای توسعه پایدار زیست محیطی و ارزیابی توان پایداری در شهرستان های استان خوزستان پرداختند. نتایج آزمون های آماری نشان دهنده برتری شمال استان بر جنوب آن از نظر توسعه زیست محیطی می باشد. اما بین شرق و غرب استان با وجود برتری نسبی شرق استان بر غرب آن تفاوت محسوسی وجود ندارد. یاری - 1391 - در مطالعه ای با عنوان "سنجش و ارزیابی پایداری سکونتگاههای روستایی حوزه کلانشهری و ارائه مدل استراتژیک توسعه پایدار، وضعیت پایداری حوزه روستایی کلانشهر تهران را مورد بررسی و تحلیل قرار داده است.
نتایج این پژوهش نشان داد که تمرکز گسترده منابع در کلانشهر تهران، نه تنها به پایداری روستاهای حوزه کلانشهری نیجامیده است، که زمینه های ناپایداری آنان را نیز دامن زده و در نتیجه تمرکز منابع در کلانشهر تهران به تمرکز و انباشت فقر و ناپایداری در روستاهای حوزه کلانشهری منجر شده است. عبداالله رازدشت - 1390 - ، در پایان نامه خود با عنوان " تحلیل شاخص های توسعه پایدار شهری در شهرهای کوچک مورد: شهر دهدشت" به ارزیابی و تحلیل شاخص های توسعه پایدار شهری در ابعاد محیطی، اقتصادی-اجتماعی و کالبدی شهر دهدشت در شهرستان کهگیلویه و بویراحمد و مقایسه این شاخصها با مناطق شهری کشور پرداخته است. یافته های پژوهش نشان می دهد که شهر دهدشت به لحاظ شاخص های توسعه پایدار - زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی و کالبدی - از وضعیت همگونی برخوردار نمی باشند. این وضعیت ناشی از عدم توزیع عادلانه فرصت ها در زمینه های اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی، زیرساختی و ناکارآمدی برنامه ها و سیاست های اجرایی در سطح نواحی مختلف شهر می باشد که این عوامل نابرابری ها را روزبروز تقویت می کند.
روششناسی تحقیق
پژوهش حاضر به لحاظ هدف از نوع پژوهش های کاربردی محسوب می گردد. روش انجام مطالعات در این تحقیق با توجه به ماهیت کار مبتنی بر روش های توصیفی- تحلیلی است. روش گردآوری اطلاعات با توجه به ماهیت مطالعه حاضر، به دو صورت کتابخانه ای و میدانی می باشد. اطلاعات بعضی از شاخص ها از منابع آماری استان در سال 1390 جمع آوری شده است. مدلی که برای این تحقیق استفاده شده، مدل بارومتر پایداری است. در این تحقیق برای سنجش پایداری زیست محیطی، 16 شاخص برای ارزیابی پایداری زیست محیطی که متناسب با ساختار شهرهای کوچک کشور و بهویژه استان مازندران و محیط این شهرها بوده، به روش نظرسنجی از خبرگان علمی1 انتخاب و گزینش شد - جدول. - 1 محدوده مکانی مورد مطالعه در این تحقیق استان مازندران - مرزهای اداری-سیاسی استان مازندران - می باشد. جامعه آماری این تحقیق مشتمل بر تمامی شهرهای کوچک استان که جمعیتی بین 10 تا 50 هزار دارند می باشد. برای انتخاب جامعه نمونه، کل استان مازندران را از نظر وسعت و جمعیت به سه ناحیهی مازندران شرقی، مرکزی و غربی تقسیمبندی کرده و در هر ناحیه چند شهر به عنوان نمونه انتخاب شدهاند. انتخاب خانوارهای شهری به روش »تصادفی سیستماتیک« و انتخاب شهرهای نمونه به روش »تصادفی خوشهای« بوده که تعداد 7 شهر انتخاب شده است - شکل. - 1 . 1 تعداد کل جامعه ی پرسش شونده در این بررسی 32 نفر بوده که مشتمل بر خبرگان و پژوهشگران گروه های جغرافیا، رشته های علوم اجتماعی، جامعه شناسی، محیط زیست و شهرسازی بوده اند که از طریق" روش نمونه گیری آسوده" که جزء روش های نمونه گیری غیر احتمالی محسوب می شود، انجام شده است .
