بخشی از مقاله
خلاصه :
پیش بینی می شود تا سال 2025 تقریبا" 3,5 میلیارد نفر در دنیا در معرض بحران آب قرار خواهند داشت . از این میان کمتر از 1,2 میلیارد نفر به آب سالم دسترسی خواهند داشت . همچنین تا سال 2050 بیش از 4,5 میلیارد نفر از مردم جهان در معرض صدمات و زیان های ناشی از کمبود و آلودگی منابع آب قرار خواهند گرفت . این شرایط رقابت در زمینه منابع آب جهانی را افزایش داده و بهره برداری از منابع آب به چالشی اساسی بدل خواهد شد . لذا برنامه ریزی منابع آب جایگاه خود را در روابط سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی حاکم بر ملت ها و دولت ها خواهد یافت . شرایط جدید منابع و مصارف آب ، شیوه های نو در برنامه ریزی منابع آب را طلب می نماید . رویکرد تجارت آب مجازی که به نهاده آب در تولید و مصرف کالاهای مختلف اهمیت می دهد در دو دهه اخیر مطرح و مورد بحث قرار گرفته و به این موضوع می پردازد که به ازای کالایی که تولید یا مصرف می شود چقدر آب استفاده شده است . بر اساس این مفهوم بحث تجارت آب مجازی اهمیت پیدا کرده و کشورها به این موضوع علاقه مند شده اند که بدانند در تجارت کالاهای کشاورزی و صنعتی چه میزان آب صادر و یا وارد می کنند ؟ در تامین امنیت غذایی و کالاهای مورد نیاز خود چقدر به منابع آب داخلی متکی هستند ؟ هم اکنون تجارت آب مجازی به عنوان یکی از رویکردهای مدیریت منابع آب مورد توجه بسیاری از کشورها قرار گرفته و مطالعات زیادی در این خصوص انجام شده است . بنابراین، هدف از انجام مطالعه حاضر، آن است که از طریق بررسی مطالعات انجام شده داخلی و تجربیات جهانی، جایگاه تجارت آب مجازی در مدیریت منابع آب مورد ارزیابی قرار گیرد و از این بررسی، پیشنهادهایی برای بهره برداری از این ابزار در مدیریت منابع آب کشور ارائه شود. در این مقاله مطالعات انجام شده در ایران و سایر کشورهای جهان مورد بررسی قرار گرفته تا نقش تجارت آب مجازی در مدیریت منابع آب مشخص گردد و نیز تعیین شود چه حجمی از منابع آب کشورها از طریق تجارت و به صورت مجازی انتقال داده می شود . نتیجه بررسی های انجام شده بیانگر آن است که تجارت مجازی آب از طریق تبادل کالاهای کشاورزی، چه داخلی و چه خارجی، راهکاری است که میتوان با استفاده از آن از بحران و کمبود آب در سطح ملی، منطقه ای و جهانی جلوگیری کرد و مانع تبعات منفی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی آن شد .همچنین مبادله آگاهانه آب مجازی به عنوان یک تدبیر اساسی در مدیریت منابع آب همراه با اصلاحات منطقی در ساختار کشاورزی ، امنیت بلند مدت غذایی و مصرف پایدار آب در ایران را تضمین خواهد نمود .
مقدمه :
امروزه کمبود آب مشکلات زیادی را برای تأمین آب شرب سالم، تولید کافی محصولات کشاورزی و روند عمومی زندگی انسانها به وجود آورده است. طبق آمارهای بین المللی، پیش بینی میشود تا سال 2025میلادی، حداقل نیمی از مردم جهان با تنش آب و مشکلات ناشی از کم آبی مواجه شوند. این شرایط برای کشورهای واقع شده در نواحی خشک و نیمه خشک مانند ایران وخیم تر است. کشور ایران در مقایسه با متوسط جهانی، حدود یک سوم بارش سالیانه و حدود سه برابر تبخیر دارد. همچنین توزیع بارش بسیار ناهمگون بوده وعمدتاً ریزشها در مناطق کوهستانی رخ می دهد و انطباق لازم بین دوره های بارندگی با دوره های تولید محصولات کشاورزی در دشت ها نیز وجود ندارد.رشد جمعیت و نیاز به مواد غذایی بیشتر باعث گردیده که بخش کشاورزی کماکان بزرگترین مصرف کننده آب در کشور باشد اما تولید آن هنوز کل تقاضای مواد غذایی را برآورده نمی کند . عدم اعتماد به میزان منابع آب ، رقابت شدید برای آب از سوی بخش های دیگر و افزایش تقاضا برای مواد غذایی ، ایران را شدیدا" در مواجهه با تنش آبی قرار داده است ولی با احتساب حجم آب مجازی که از طریق واردات مواد غذایی به کشور وارد می شود آب بیشتری برای مصارف اساسی دیگر موجود خواهد بود . ازاین رو ، لازم است از طریق ابزارهای مختلف برای جلوگیری و تشدید بحران در منایع آب کشور اقدام شود.
یکی از ابزارهایی که در دهه اخیر مورد توجه کشورهای جهان قرار گرفته است، تجارت آب مجازی است. آب یک نهاده مهم و حیاتی در تولید محصولات کشاورزی و همچنین بسیاری از محصولات صنعتی و خدماتی است. هر واحد تولید این محصولات دربرگیرنده مصرف مقادیر متنابهی آب بوده که از آن با عنوان آب مجازی - - Virtual Water یاد میشود. به عبارت دیگر، آب مجازی مقدار آبی است که یک فرآورده کشاورزی یا تولید صنعتی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان مصرف میکند. شرایط اقلیمی و فرهنگی، مکان تولید، مدیریت و برنامهریزی در میزان و حجم آب واقعی کالا مؤثر است و مقدار آن در مورد یک کالا در مناطق مختلف جهان متفاوت میباشد. در این راستا می توان با به کارگیری مفهوم آب مجازی و با توجه به نقش نهاده آب در تولید، اصلاحاتی در ترکیب فعالیتهای مصرف کننده آب و نحوه تخصیص آب بین فعالیتها و محصولات به وجود آورد که به کاهش اتلاف منابع آب و افزایش راندمان آب منجر شود. بدین ترتیب مفهوم آب مجازی و به کارگیری اصول اقتصادی در تجارت آن میتواند سرآغاز روندی نو در شکل دهی سیاستهای اقتصادی دولت برای تخصیص این منبع کمیاب و مدیریت شوکهای کم آبی و خشکسالی در جهت استفاده پایدار از آب با توجه به ظرفیت کشور باشد. طبق نظریه های تجارت بین الملل دو طرف تجارت با به کارگیری اصل مزیت نسبی میتوانند از تجارت منتفع شوند. در مورد نهاده آب نیز میتوان از این اصل بهره جست. چنانچه ناحیه ای دارای مزیت نسبی منابع آبی است، میتواند به تولید محصولات آب بر بپردازد و با ناحیه دیگر که از این مزیت نسبی برخوردار نیست، مبادله انجام دهد.
درخصوص تجارت آب مجازی دو دیدگاه کلی وجود دارد .
الف - تجارت آب مجازی می تواند جایگزین مناسبی به جای انتقال بین حوضه های آب در کشورها باشد. بر این اساس، میتوان به جای سرمایه گذاری برای انتقال فیزیکی آب، آن را به صورت مجازی وارد یا صادر کرد که این روش ارزانتر از سرمایه گذاری در پروژه های بزرگ مقیاس انتقال بین حوضه های آب است. در تئوری تجارت آب مجازی، برای کاهش فشار بر منابع آب، به کشورهای کم آب توصیه شده که به جای تولید مواد غذایی از منابع آب داخلی، به واردات مواد غذایی مبادرت ورزیده و منابع آب داخلی را برای فعالیتهای تجاری پر سود اختصاص دهند. در واقع گزینه تجارت مجازی آب از طریق تبادل کالاهای کشاورزی، چه داخلی و چه خارجی، راهکاری است که میتوان با استفاده از آن از بحران و کمبود آب در سطح ملی، منطقه ای و جهانی جلوگیری کرد و مانع تبعات منفی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی آن شد .
ب - خودکفایی نسبی و سرمایه گذاری برای امنیت غذایی بر تجارت آب مجازی اولویت دارد . دلایل ارائه دیدگاه دوم این است که تجارت آب مجازی وضعیت اقتصادی آتی کشاورزان را نادیده گرفته و وابستگی درآمدی زارعین به کشاورزی را لحاظ نمیکند. ازسوی دیگر،B مشکلات به وجود آمده ناشی از بیکار شدن بخشی از جامعه بیشتر از منافع حاصل از تجارت آب مجازی است. بنابراین، از الزامات استفاده از ابزار تجارت آب مجازی برای مدیریت منابع آب آن است که به هر دوی دیدگاههای مشاوره شده در بالا توجه شود. برای مثال، اگر براساس رویکرد اول قرار است برای یک محصول مشخص، واردات جایگزینتولید شود، حتماً برای ایجاد اشتغال جایگزین و یا پیشنهاد یک محصول جایگزین با مصرف آب پایین، برنامه ریزی شده باشد. با توجه به مطالب بیان شده، سؤالات زیادی درخصوص نقش و جایگاه تجارت آب مجازی در مدیریت منابع آب می تواند مطرح باشد . ازجمله اینکه کشورها چه پتانسیلی برای حفظ منایع آبهای خود از طریق بهینه سازی تولید و تجارت دارند؟ و یا اینکه تا چه حد می توان از رویکرد تجارت آب مجازی برای کاهش اتلاف منابع آب و جلوگیری از بحرانهای آبی انتظار داشت؟
تعاریف و مفاهیم آب مجازی : آب مجازی، جمع کل آب مورد نیاز برای تولید مقدار معینی از محصول - کالا - ، با توجه به شرایط اقلیمی، مکانی، زمان تولید و راندمان است و مقدار آن معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان میباشد. صفت مجازی در این تعریف بدان معناست که بخش عمده آب مصرف شده طی فرایند تولید، در محصول نهایی وجود فیزیکی ندارد و در حقیقت بخش بسیار ناچیزی از آب مصرفی در پایان به عنوان آب واقعی در بافت محصول باقی خواهد ماند. نکته مهم اینکه، صفت مجازی به معنای غیر واقعی نیست، بلکه آب واقعی، حجم راستین آبی است که پیشتر مصرف شدهاست. برای نخستین بار مفهوم آب مجاز توسط تونی آلن در سال 1993 معرفی شد. قبل از سال 1993 از واژه آب جاسازشده استفاده می شد، اما مورد توجه مدیران، سیاستگذاران و برنامه ریزان قرار نگرفته بود. در سال 1997 آلن در مقاله خود از این مفهوم به عنوان یک راه حل راهبردی برای کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا استفاده کرد. این مفهوم ارتباطی بین پایداریمنابعِ دردستِ آب و محل جغرافیایی تولید محصولات آب بر و محل جغرافیایی مصرف آن کالا برقرار می کند - آلن، - 2003 ردپای آب: ردپای آب، شاخصی برای نشان دادن حجمی از آب است که به طور مستقیم یا غیرمستقیم برای تولید کالا و یا ارائه هر گونه خدمات به مصرف می رسد. آب مجازی تنها به حجم آب استفاده شده در تولید محصول اشاره دارد درحالی که ردپای آب به اینکه چه نوع آبی در آن محصول استفاده شده و کی و کجا استفاده شده است هم اشاره می کند.
آب سبز - : - Green Water مقداری از آب های حاصل از نزولات آسمانی - باران ، برف یا تگرگ - است که مستقیما" و به صورت طبیعی محصولات را آبیاری می کند .
آب آبی - : - Blue Water مقدار مصرفی آب های زیرزمینی و جاری در آبیاری محصولات کشاورزی است .
آب خاکستری : - Grey Water - مقدار مصرف آب های آلوده و برگشتی در آبیاری محصولات کشاورزی است .
