بخشی از مقاله
چکیده
آبی که در مراحل مختلف تولید یک کالا استفاده می گردد آب مجازی ذخیره شده در کالا نامیده میشود. تجارت جهانی کالاها یک جریان بین المللی از آب مجازی را بوجود می آورد. کشورهای کم آب می توانند با واردات محصولات آب بر، نظیر مواد غذایی، آبی را که برای تولید آن نیاز است را در بخشهای دیگر مصرف کنند. این تجارت با در نظر گرفتن مزیت نسبی کشورهای صادرکننده در تولید محصولات غذایی صورت می گیرد از اینرو کشوری به صادرات مواد غذایی می پردازد که از نظر منابع و عوامل تولید شرایط بهتری در تولید محصولات نسبت به کشورهای وارد کننده داشته باشد. واردات آب مجازی بخشهای مختلف اقتصادی و اجتماعی یک کشور را تحت تأثیر قرار می دهد و با امنیت غذایی آن ارتباط مستقیم دارد. مطالعات زیادی در این زمینه به منظور تحریک سیاستهای کلان کشورها به سمت توسعه تجارت آب مجازی انجام شده است هدف از ارائه این مقاله معرفی و طبقه بندی مباحث مطرح شده در این زمینه است. همچنین با اشاره ای به ضرورت ها و کاربرد این تجارت در ایران به معرفی برخی از نیازمندیهای مطالعاتی در کشور پرداخته شده است.
کلید واﮊه ها: آب مجازی، ملاحظات اقتصادی و اجتماعی، مزیت نسبی، امنیت غذایی، ایران.
۱‐ معرفی
تولید بسیاری از کالاها به آب احتیاج دارد. آبی که در مراحل مختلف تولید یک کالا استفاده می گردد آب مجازی ذخیره شده در کالا نامیده می شود. برای مثال برای تولید یک کیلوگرم از غلات که بصورت دیم و در شرایط جوی مطلوب رشد کرده بین یک تا دو متر مکعب آب نیاز است و برای تولید همین مقدار غله در شرایط جوی نامطلوب - دما و تبخیرتعرق بالا - بین ۳ تا ۵ متر مکعب آب مصرف می شودبذم. تجارت جهانی کالاها یک جریان بین المللی از آب مجازی را بوجود می آورد که اصطلاحاﹰ تجارت آب مجازی نامیده می شود. همزمان با آغاز تجارت بین المللی کالاها جریان آب مجازی از منطقه ای به منطقه دیگر در جهان در حال جریان است. واﮊه آب مجازی برای اولین بار توسط غهئئAسال Aحپ در ۳۹۹۱ مطرح شدبلم. با توجه بیشتر دانشمندان و محققین به مفهوم آب مجازی، انجام محاسبات کمّی در این زمینه آغاز شد. محاسبات انجام شده از جابجایی جریان عظیمی از آب که بطور مجازی با تجارت کالاهای آب بر در حال جریان است، خبر می دهد. قبل از سال ۳۹۹۱ واﮊه آب جاسازی شده 2 - ک22کتعک طکصه - w برای رساندن این مفهوم بکار می رفت اما نتوانست توجه مدیران منابع آب را به خود جلب کندبلمح
۱‐۱ تجارت آب مجازی: ظرفیتها و ملاحظات
تحقیقات انجام شده توسط غطه؟هژهلاه وهطصکفکپد - ۲۰۰۲ - نشان می دهد که در سالهای ۹۹۹۱‐۵۹۹۱ میزان متوسط سالانه آب مجازی در حال جریان توسط تجارت برخی از محصولات آب بر۳عف ۱۳۰۱ بوده است که ۳عف۵۹۶ آن مربوط به تجارت محصولات کشاورزی و۳عف ۶۳۳ آن مربوط به تجارت دام و محصولات مشتق شده از آن بوده است. این نشان می دهد که ۳۱% آب مصرف شده برای تولید کالاهای کشاورزی بصورت مجازی وارد بازار تجارت شده استبذم. با در نظر گرفتن تجارت دام و محصولات آن می توان گفت که در مجموع ۰۲ % از آب مصرف شده برای تولید محصولات کشاورزی و دامی در جریان مجازی آب بین کشورها مشارکت داشته استبصم. واﮊه آب آب،مجازی، غذا و تجارت را به یکدیگر پیوند می دهدجصتتل غهئئAض، این اعداد و ارقام نیز به خوبی گواه این مطلب در مقیاس جهانی است. کشورهای خشک و نیمه خشک می توانند با واردات کالاهای آب بر نظیر مواد غذایی، آبی را که برای تولید آن نیاز است را برای استفاده در سایر بخشها حفظ کنند. انتقال آب حقیقی در حجم زیاد ودر فاصله های طولانی به علتمشکلات انتقال و هزینه های بالای آن تقریباﹰ غیرممکن به نظر می رسد، در این حال تجارت مواد غذایی می تواند با انتقال مجازی حجم عظیمی از آب به عنوان همگون سازی توزیع ناهمگون منابع آب به حساب آورده شود. بخش کشاورزی به عنوان پر مصرف ترین بخش در حدوداز۴۷% منابع آب شیرین جهان را مصرف می کندبخم.
برخی از کشورهای کم آب برای تأمین بخشی از این آب با نادیده گرفتن ظرفیتهای طبیعی به پمپاﮊ بیش از حد آبهای زیرزمینی و نمک زدایی آب دریا می پردازند. نتایج نشان می دهند که تولید محصولات در چنین شرایطی بیش از پنج برابر گرانتر استبزمح کشورهای کم آب می توانند با دخالت دادن تجارت آب مجازی در سیاستهای آبی علاوه بر اینکه میزان دسترسی خود را به منابع آب جهانی افزایش می دهند از افزایش فشار بر منابع محدود خود نیز بکاهند. واردات مواد غذایی به منظور استفاده از منبع تجارت آب مجازی بخشهای اقتصادی، اجتماعی و محیط زیست یک کشور را تحتتأثیر قرار می دهد و با امنیت غذایی و فرهنگ کشور ارتباط مستقیم دارد.کشورهای کم آب میتوانند با توجه به شرایط، ظرفیتها و نیازهای داخلی و همچنین ملاحظات امنیت غذایی خود نقطه بهینه ای را برای میزان وارداتبهکشموراد غذایی بیابند.
۱‐۲ آب آبی و آب سبز
در چرخه هیدرولوﮊی، منابع آب به دو دسته آب آبی و آب سبز تقسیم بندی می شوند.آبهای زیرزمینی و آبهای سطحی آب آبی را تشکیل می دهند، در حالیکه به رطوبت خاک در مناطق غیر اشباع آب سبز می گویند. منشاﺀ آب آبی و آب سبز، بارندگی است. آب باران بعد از نفوذ در خاک و قبل از اینکه به منطقه اشباع برسد آب سبز را تشکیل می دهد، در حالیکه آبهای زیر زمینی - منطقه اشباع - و همچنین رواناب حاصل از این بارندگی که به رودخانه ها، دریاچه ها، پشت سدها و تالابها می پیوندد، آب آبی را شامل می شوند. کشاورزی دیم عمدتاﹰ از بخش آب سبز حاصل از بارندگی تغذیه می کند در حالیکه کشاورزی آبی از آب آبی مهار شده ای که به زمینهای کشاورزی هدایت می شود سیراب می گردد. با توجه به نقش این دو در تولید مواد غذایی می توان گفت که منشاﺀ آب مجازی آب آبی و آب سبز است. بر این اساس می توان آب مجازی را به آب مجازی آبی و آب مجازی سبز تقسیم بندی نمودبخم.
آب سبز برای اولین بار توسطجزککذض فطهعغکفئهً معرفی شدب،م تا اینکه بتوان با تفکیک آن از آب آبی با تقسیم بندی مناسبی از منابع آب، راحت تر آنرا مدیریت کرد. همچنین با استفاده از این مفهوم جدید بتوان به ارزیابی دقیقتری از نقش آب در تولید محصولات کشاورزی در مناطق نیمه خشک پرداخت. در مقایسه با آب آبی، آب سبز منبع بزرگتری از نظر حجم ذخایر آب شیرین و مشارکت در تولید مواد غذایی است، ۵۶% از نزولات آسمانی به آب سبز و باقی به آب آبی تبدیل می شودبخمح همچنین در حدود ۰۸% زمینهای کشاورزی در جهان زیر کشت دیم هستند که ۰۶% غذای مردم را تولید می کنندبخم. بهره برداری از آب آبی به دلیل نیاز به شبکه های انتقال و توزیع آب بسیار گرانتر از آب سبز است اما همین قابلیت انتقال و توزیع، مدیریت آن را ساده تر کرده و گزینه های بهره برداری از آنرا - کشاورزی، صنعتی و خانگی - افزایش داده است در حالیکه تنها را ه بهره برداری از آب سبز تولید محصولات دیم می باشد. در سالهای اخیر با ظهور مفهوم آب مجازی و درک نقش تجارت مواد غذایی در توزیع مجدد منابع آب و شناسایی استعداد مناطق در تولید محصولات با شاخصهای کمّی جدید، مدیریتشده آب سبز آسانتر و بر بهره برداری بهینه از آن تأکید می شود.
۲‐ حفظ آب ملی و جهانی
بسیاری از کشورهای خشک ونیمه خشک با وارداتبخشیموداز غذایی، آبی را که برای تولید داخلی محصولات نیاز است را برای استفاده در سایر مصارف حفظ می کنند. به عنوان مثال مصر در سال ۵۹۹۱، ۵/۷ میلیون تن انواع غلات وارد کرده، تولید این مقدار غلات در مصر۳عف ۹/۹ آب نیاز دارد. در همین سال ﮊاپن با واردات ۷۲ میلیون تن غلات ۳عف ۷۳ از منابع آب داخلی خود را حفظ کرده استبنمح اگر تولید محصولات در کشورهای صادر کننده نسبت به کشورهای واردکننده آب کمتری نیاز داشته باشد صرفه جویی در آب جهانی صورت می گیرد. به عنوان مثال کشور ﮊاپن در سال ۵۹۹۱ با واردات انواع محصولات کشاورزی از آمریکا که برای تولید آنها ۳عف ۶/۶۱ آب مصرف شده بود توانست ۳عف ۱/۸۲ از منابع آب ملی برای تولید این محصولات را حفظ کند با این کار۳عف ۵/۱۱ =۶/۶۱– ۸/۸۲ از مصارف آب جهانی کاسته شد.
اما زمانیکه تولید محصولات در کشورهای صادر کننده نسبت به کشورهای واردکننده آب بیشتری نیاز داشته باشد مصرف آب جهانی افزایش می یابد. برای مثال اندونزی در سال ۵۹۹۱، ۳/۲ میلیون تن غلات از هند وارد کرد، تولید این مقدار غلات در اندونزی ۳عف ۷/۶۱ و در هند ۳عف ۴/۷۱ آب نیاز دارد بنابراین این تجارت ۳عف ۷/۰ مصرف آب جهانی را افزایش دادبنمح اصولاﹰ مدیران منابع آب در سطح ملی علاقه ای به حفظ آب جهانی ندارند اما از آنجاییکه کشورهای تولید کننده از نظر طبیعی و تکنولوﮊیکی شرایط مناسبتری برای تولید دارند همواره در مصرف آب جهانی صرفه جویی شده است. آمارها نشان می دهد که در فاصله سالهای ۱۰۰۲‐۷۹۹۱ آب مورد نیاز برای اینکه کشورها وارد کننده بتوانند برخی از محصولات کشاورزی مورد نیاز خود را در داخل مرزهای خود تولید نمایند، در مجموع، سالانه ۳عف ۵۰۶۱بوده است اما به واسطه تجارت آب مجازی، آب مصرف شده برای تولید این محصولات به ۳عف ۳۵۲۱ کاهش یافته است که سالانه۳عف۲۵۳ در مصرف آب جهانی صرفه جویی شده استبکمح بنابراین تجارت آب مجازی با بهره برداری بهتر از ظرفیتها و منابع باعث کاهش مصرف آب جهانی می شود.
بررسی شرایط حاکم بر تولید محصولات کشاورزی و متغیرهای دخیل در میزان مصرف آب منجر به ابداع روشهای محاسبه آب مصرف شده در تولید انواع محصولات کشاورزی متناسب با شرایط مختلف تولید در سراسر نقاط جهان گردید. بررسی ابعاد مختلف تجارت آب مجازی بدون انجام محاسبات کمّی در این زمینه امکان پذیر نبود از اینرو با استفاده از این روشها و فرمولها و براساس آمار و اطلاعات قAً آب مجازی محتوی محصولات مختلف در نقاط مختلف جهان محاسبه شدبذم،بصم. با استفاده از روشها و اطلاعات موجود می توان به محاسبه دبی مسیرهای جریان آب مجازی بین کشورها و مناطق مختلف پرداخت و آب صرفه جویی شده در سطح ملی و جهانی را حساب کرد.
۳‐ تجارت آب مجازی: ملاحظات اقتصادی و اجتماعی
واﮊه آب مجازی بکار برده شد تا نشان دهد توسعه تجارت مواد غذایی بر مبنای مزیت نسبی و استفاده بهینه از فرصتهای ایجاد شده، می تواند علاوه بر دستیابی به منابع آب جهانی سبب ارتقاﺀ رشد اقتصادی و رفاه اجتماعی بشود.
