بخشی از مقاله
*** این فایل شامل تعدادی فرمول می باشد و در سایت قابل نمایش نیست ***
تجارت آب مجازی برای محصولات عمده کشاورزی در ایران
چکیده
در نگرش جدید جهانی آب کالایی اقتصادی _ اجتماعی محسوب شده و هر چند یکی از منابع تجدید شونده به شمار میرود، اما مقدار آن محدود است. با توجه به رشد جمعیت، گسترش صنعت و نیاز به تولیدات بیشتر و با کیفیت بهتر در بخش کشاورزی، بالا رفتن سطح بهداشت و رفاه عمومی و مواردی از این قبیل سرانه منابع تجدید شونده از جمله آب رو به کاهش می باشد. این عوامل مجموعا تقاضای آب را روز به روز بیشتر کرده و از طرفی عرضه آب همواره در ایران با محدودیت هایی همراه بوده است. با توجه به رشد جمعیت در ایران، سرانه منابع آب تجدید شونده که در سال 1335، 7000 متر مکعب بوده، در سال 1375 به 2000 متر مکعب کاهش یافته و پیش بینی می شود که تا سال 1400 به حدود 800 متر مکعب کاهش یآبد که پایین تر از مرز کم آبی ( 1000 متر مکعب) است و این موضوع هشداری برای مصرف بهینه منابع آب و لزوم سیاست گذاری و انجام تحقیقات در زمینه مدیریت صحیح منابع آب است.
باتوجه به تشدید بحران کمبود آب در کشورهای مختلف جهان و از جمله ایران، موضوع آب مجازی و تجارت آن از اهمیت ویژهای در برنامه ریزی و سیاست گذاری کلان آب در آینده برخوردار شده است. هم اکنون نیز با صادرات و واردات کالا و محصولات بین کشورهای مختلف جهان، محاسباتی از میزان آب وارد شده یا صادر شده به عنوان آب مجازی بعمل میآید.
افزایش رقآبت بر سر آب، نیاز به غذا برای جمعیت در حال رشد و افزایش کم آبی در بسیاری از نقاط جهان و ایران، برخی
از دلایل مهمی هستند که ضروت مدیریت جامع، یکپارچه و آینده نگر برای منابع آب را حیاتی می سازند. اهمیت آب
مجازی در سطح دنیا به طرز گستردهای افزایش یافته است. بنآبراین انتقال آب مجازی نهفته در غذایی که تجارت میشود بهعنوان جزئی مهم از مدیریت آب در سطح جهانی و نیز در سطح منطقهای و به ویژه در نواحی کم آب مطرح است. با تجارت اجناس به ویژه غذا جریانی مجازی از آب از کشورهای صادر کننده کالا (غذا و اجناس ساخته شده) به کشورهایی که این کالاها را وارد می کنند بهوجود میآید. به جای تولید این اجناس، کشورهای وارد کننده می توانند این آب را صرف اهداف دیگر کنند که تولید آنها ضروری است. کشورهای کم آب می توانند محصولاتی را وارد کنند که نیاز به مقدار زیادی آب نسبت به حالتی که در منطقه تولید میشوند دارند. این عمل باعث ذخیره آب واقعی شده و فشار بر منابع آبی فرو نشانده میشود. در نظرداشتن سیاست توسعه صادرات غیر نفتی به همراه مفهوم بحث آب مجازی باعث می شود نسبت به تولید محصولات کشاورزی و هزینه فرصت ومنافع حاصل از تولید آنها دید واقع بینانه تری داشته باشیم و اهداف ملی را طوری تنظیم نماییم که حداکثر منافع بلندمدت جامعه با لحاظ کارایی در تولید و مصرف منابع ملی حاصل گردد. در مجموع با بررسی ماهیت و اهمیت آب مجازی و تجارت آن در جهان و ایران در این تحقیق موارد زیر بررسی می گردد.
1 - بررسی مفهوم و اهمیت آب مجازی و تجارت آن در سطح ملی و بین المللی
2 - بررسی میزان آب مجازی و روشهای اندازه گیری آن در محصولات مختلف و عمده تولیدی بخش کشاورزی
3 - تاثیر کاربرد تجارت آب مجازی در تولید محصولات کشاورزی و اثر آن بر منابع آب زیرزمینی
واژگان کلیدی: آب مجازی، روش داده ستانده، حداکثر سازی سود
.1 مقدمه و تعاریف
اصطلاح آب مجازی1، اولین بار در دهه 90 میلادی توسط تونی آلن 2 به این صورت معرفی شد: "مجموع آب مصرف شده برای تولید مقدار معینی از محصول (اعم از کالا، فرآورده های کشاورزی یا حتی خدمات) را آب مجازی می نامند." در سال 2003 آرجن هوکسترا 3 تعریف کاملتری از آب مجازی را به این شرح ارائه کرد: "آب مجازی، جمع کل آب مورد نیاز برای تولید مقدار معینی از محصول (کالا)، با توجه به شرایط اقلیمی، مکانی، زمان تولید و راندمان می باشد."
با توجه به توضیحات فوق می توان از رابطه زیر برای محاسبه آب مجازی استفاده کرد.
در ادبیات آب مجازی، بالاخص زمانی که هدف، تجارت آب مجازی از طریق واردات و صادرات کالاها و خدمات مطرح باشد، اصطلاحاتی به کار گرفته می شود که در زیر به تعریف برخی از آنها پرداخته شده است:
جریان آب مجازی :4 جریان آب مجازی بین دو کشور، عبارت از حجم آب مجازی انتقالی از طریق کالاها، محصولات و خدمات از یک کشور به کشور دیگر، به صورت مبادلات تجارتی است.
صادرات آب مجازی :5 عبارت از آب مجازی مرتبط با صدور کالاها یا خدمات، از یک کشور یا منطقه است، و مقدار آن برآبر با کل حجم آب مورد نیاز برای تولید کالا و خدمات از محل منابع آب داخلی به منظور صادرات می باشد.
واردات آب مجازی: 6 آب مجازی که همراه با کالا یا خدمات به داخل یک کشور را می گویند. تراز آب مجازی:7 معادل تفاضل واردات و صادرات ناخالص آب مجازی طی یک مدت می نامند.
محاسبه دقیق آب مجازی محصولات کشاورزی، کالا های صنعتی و حتی خدمات، با توجه به نوع و زمان تولید، می تواند ساده تا بسیار پیچیده باشد. چنانچه فرایند تولید و عرضه به بازار طولانی باشد، و یا اینکه محصول نهایی از ترکیب چندین جزء کوچکتر به دست آید، درآن صورت محاسبه دقیق آب مجازی به مراتب سخت تر خواهد شد. البته به طور معمول محاسبه آب مجازی تولیدات غیر ترکیبی، به ویژه محصولات کشاورزی نسبت به سایر تولیدات ساده تر است.
برای محاسبه آب مجازی محصولات ترکیبی می توان آب مجازی هر جزء از محصول را به صورت جداگانه محاسبه و در نهایت به نسبت هر جزء در ترکیب نهایی، آ ب مجازی را به دست آورد.
آب مجازی یک گیاه از نسبت کل آب مصرف شده برای تولید آن گیاه، به کل محصول تولید شده دست می آید، کهمعمولاً برحسب متر مکعب در تن اندازه گیری و محاسبه می شود و رابطه آن به قرار زیر می باشد:
که: 8VWC آب مجازی و Tp عملکرد محصول در سال (تن در سال) مورد نظر می باشد.
CWU آب مصرفی گیاه است9، که عبارت است از جمع کل آب مصرف شده برای رشد و نمو یک گیاه در مدت معین، و برای محاسبه آن می توان از معادله زیر استفاده کرد:
که CWR، نیاز آبی گیاه10 می باشد.
جریان آب مجازی در تجارت محصولات کشاورزی از طریق ضرب کردن وزن محصولات تجاری در مقدار آب مجازی قآبل محاسبه است. آب مجازی یک محصول کشاورزی یا یک حیوان به محل و نحوه تولید آن بستگی دارد. از این رو، جهت سهولت می توان فرض کرد که محصولات در همان کشور صادر کننده تولید می شوند.
جریان آب مجازی محصولات کشاورزی، از کشور صادر کننده به کشور وارد کننده به روش زیر می تواند محاسبه گردد، و واحد آنمعمولاً متر مکعب در سال می باشد.
پارامترها در معادله فوق به قرار زیر می باشند:
= VWF جریان آب مجازی، = e کشور صادرکننده، = i کشور وارد کننده، = p محصول کشاورزی، = PT وزن محصول تجاری (تن در سال).
بررسی کل آب مجازی وارداتی و صادراتی برای درک و شناخت موازنه جریان آب مجازی یک کشور در یک دوره زمانی، اهمیت فراوانی دارد. موازنه مثبت نشان دهنده ورود آب مجازی به آن کشور و موازنه منفی، بیانگر صدور آب مجازی از آن کشور خواهد بود.
میزان آب مجازی گیاهان با توجه به شرایط اقلیمی، موقعیت جغرافیایی، مسائل فنی، روش کاشت، شرایط فرهنگی و غیره، در کشورهای مختلف جهان، متفاوت است.
از شش محصول مطالعه شده آب مجازی گندم، سیب زمینی و گوجه فرنگی در ایران از 12 کشور مورد مقایسه بیشتر است و بعلاوه این که بجز برنج، آب مجازی سیب، گندم، گوجه فرنگی، سیب زمینی و پرتقال در ایران از متوسط جهانی آن بیشتر است.
آب مجازی گوجه فرنگی و گندم در پنج استان خوزستان، قزوین، اصفهان، اردبیل و فارس محاسبه و با همدیگر مقایسه شده ا ست. نتایج بدست آمده نشان می دهد که آب مجازی گندم در استان خوزستان بیشترین و در عین حال مقدار آب مجازی گوجه فرنگی در این استان کمترین مقدار را دارد. این موضوع می تواند به عنوان نکته ای مهم در تخصیص بهینه کاشت محصولات تولیدی مختلف در بین استانهای متفاوت کشور باشد تا ضمن حداکثر شدن تولید، فشار بر منابع آب زیرزمینی نیز حداقل گردد.
به طو ر میانگین میزان حجم آب مجازی در تجارت بین المللی در فاصله زمانی سال های 1997 - 2001 میلادی برای کل محصولات تولید شده حدود 1625 میلیارد متر مکعب برآورد می شود. عمده آب مجازی مبادله شده بین کشورهای جهان مربوط به تولیدات کشاورزی است که با حجمی معادل 987 میلیارد متر مکعب در سال (حدود 61 درصد کل مبادلات آب مجازی) در رتبه اول قرار دارد.
کشور آمریکا با صدور آب مجازی به میزان حدود 229 میلیارد متر مکعب در سال رتبه اول، و با واردات حدود 176 میلیارد متر مکعب آ ب مجازی در سال نیز رتبه نخست را در واردات آب مجازی داراست. کشور کانادا رتبه دوم صادرات و رتبه 14 واردات آب مجازی را به خود اختصاص داده است. کشور آلمان نیز رتبه دوم واردات و رتبه ششم صا درات آب مجازی را در جهان داراست. ایران با صادرات 5 میلیارد متر مکعب آب مجازی در رتبه 55 و با واردات 19 میلیارد مترمکعب آب مجازی، در رتبه 19 جهان طی سا لهای 1997 لغایت 2001 میلادی قرار داشته است.
موازنه جریان آب مجازی کشورهای مختلف را می توان با بررسی میزان صادرات و واردات آب مجازی آن کشورها، بدست آورد. از اختلاف مقدار آب مجازی صادره و وارده به یک کشور آب مجازی خالص تجارت شده آن کشور بدست می آید. این محاسبه کمک خواهد کرد تا بدانیم بیلان آب مجازی ورودی و خروجی یک کشور مثبت یا منفی است، یا به طور کلی یک کشور وارد کننده یا صادر کننده آب مجازی می باشد.
کشورهای ژاپن، ایتالیا، انگلیس، آلمان و کره جنوبی به ترتیب رتبه های اول تا پنجم جهان از حیث بیلان مثبت آب مجازی قرار دارند (به عبارت دیگر، کشو رهای مذکور وارد کنندگان آب مجازی به شمار می روند). ایران با وجود اینکه از میزان واردات آب مجازی کمتری نسبت به بسیاری از کشورهای دیگر برخوردار است، ولی به واسطه صادرات ناچیز آب مجازی، تفاضل صادرات و واردات، رقم 15 میلیارد متر مکعب در سال را نشان می دهد و به این ترتیب ایران در رتبه هشتم کشور های وارد کننده آب مجازی طی سا ل های 1997 لغایت 2001 میلادی قرار داشته است.
ایران طی سال های 1997 لغایت 2001 از محل مبادلات محصولات کشاورزی، دامی و صنعتی با سایر کشورهای جهان سالانه حدود 24 میلیارد متر مکعب آب مجازی را جآبجا کرده است. از این مقدار، حدود 19 میلیارد متر مکعب آب مجازی وارد، و حدود 5 میلیارد متر مکعب آب مجازی صادر شده است. در ایران آب مجازی حاصل از واردات محصولات کشاورزی
با حدود 93 درصد، صنعتی 4 درصد و دامی با حدود 3 درصد به ترتیب در رتبه های اول تا سوم قرار دارند. همچنین در کشورمان نسبت واردات به صادرات آب مجازی از طریق تجارت محصولات کشاورزی 5 به 1، و همین نسبت در تجارت محصولات دامی 1/5 به 1 است. از طرف دیگر طی مدت مذکور، متوسط صادارت آب مجازی از طریق صدور کالاهای صنعتی بیش از واردات آن بوده است. بدین ترتیب، ایران در بخش کشاورزی و دامی وارد کننده آب مجازی و در بخش صنعت صادر کننده آب مجازی می باشد. بنآبر این ترازنامه آب مجازی حاصل از تجارت محصولات کشاورزی و دامی، مثبت و محصولات صنعتی منفی می باشد.
کویت، قطر، عربستان سعودی، بحرین، اردن، عمان و لبنان با کمبود بالای منابع آب مواجه هستند و در نتیجه به واردات بسیار بالایی از آب مجازی وآبسته می باشند و در مقآبل کشورهای ایران و مصر با وجود اینکه با کمبود منابع آب مواجه هستند ولی وآبستگی شدید به منابع آب خارجی ندارند. ارتباط مستقیمی بین کمبود منابع آب و وآبستگی به منابع آب خارجی نمی توان مشاهده کرد چرا کهقطعاً فاکتورهای دیگری نیز در این فرایند تأثیرگذار هستند که از آن جمله می توان به نیروی کار ارزان، سیاست های کلان ملی، توان اقتصادی کشور، قیمت محصولات، یارانه های کشاورزی و مواردی از این قبیل اشاره کرد.
در آمد حاصل از صادرات محصولات کشاورزی در جهان، با وزنی در حدود940 میلیون تن در سال 2005 میلادی بیش از 640 میلیارد دلار بوده است که نشان دهنده اهمیت و سهم آن در تجارت جهانی است. آمریکا با صادرات 66/9 میلیارد دلار محصولات کشاورزی در رتبه اول، هلند با 52/4 میلیارد دلار در رتبه دوم و کشور ایران با 2/2 میلیارد دلار در سال 2005، در رتبه 44 قرار دارد. اگر بپذیریم جآبجایی آب بدون حرکت فیزیکی آن به گونه ای تجارت آب مجازی است، در آن صورت نقش داد و ستد محصولات کشاورزی که حاوی حجم زیادی آب مجازی هستند در این نقل و انتقال حایز اهمیت می باشد.
هر چند مبادله آب مجازی بین کشورها به صورت تئوری قادر به کاهش فشار بر منابع آب کشورهای کم آب می باشد، اما به هر حال مسائل سیاسی، اقتصادی و فنی آن می باید مورد توجه و کنکاش قرار گیرد تا حداقل تضمینی برای موفقیت آن وجود داشته باشد. در مدل تجارت آب مجازی، به کشورهای کم آب توصیه می شود مواد غذایی مورد نیاز خود را از کشورهای پر آب تأمین کنند، به جای اینکه از منابع آب محدود خودمستقیماً برای تولید مواد غذایی و سایر نیازها استفاده نمایند.
به منظور کاهش فشار بر منابع آب، به کشورهای کم آب توصیه شده که به جای تولید مواد غذایی از منابع آب داخلی به واردات مواد غذایی مبادرت ورزیده و منابع آب داخلی را برای فعالیت های تجاری پر سود اختصاص دهند.
خصوصیات ژنتیکی گیاهان، زمان کاشت، اقلیم و سایر عوامل سبب شده است که آب مجازی محصولات کشاورزی مشآبه، در مناطق مختلف کشورمان متفاوت باشد. چنانچه مزیت نسبی هر محصول بر حسب کمترین میزان آب مجازی در هر منطقه شناسایی شود و برنامه الگوی کشت بر حسب مزیت نسبی تنظیم گردد، در آن صورت متوسط آب مجازی محصولات تولیدی در ایران کاهش خواهد یافت. بعلاوه می توان با استفاده از اطلاعات بدست آمده از مقدار آب مجازی، نقشه مزیت نسبی محصولات کشاورزی را برای کشور ترسیم کرد.
برای محصولات کشاورزی، متوسط نیاز آبی در سطح کشوررا می توان با استفاده از روش میانگین وزنی محاسبه کرد:
که در آن c، i و j هب ترتیب شمارشگرهای محصول، استان و سال، متوسط نیاز آبی در سطح کشور برای محصول c در سال (m3ha-1) j، Ac,i,j سطح زیر کشت محصول c در سال j در تمام استان های تولیدکننده (ha) می باشد. متوسط "میزان آب مجازی " (VWC) یک محصول می تواند به صورت نسبتی از متوسط نیاز آبی به متوسط عملکرد آن محصول محاسبه شود:
که میزان آب مجازی محصول c در سال 1 ) ) و متوسط عملکرد محصول در سال
( ) می باشند. متوسط عملکرد محصول نیز از روش میانگین وزنی محاسبه شده است.
مبادلهی آب مجازی کشور برای هر محصول، که شامل واردات و صادرات می شود، از حاصل ضرب مقدار کمی واردات یا صادرات آن محصول در میزان آب مجازی مربوط به آن محاسبه شده است:
که واردات آب مجازی محصول در سال (m3y-1)، صادرات آب مجازی محصول c در سال (m3y-1) j، مقدار واردات سالانهی محصول c در سال (m3y-1) j و مقدار صادرات سالانهی محصول c در سال (m3y-1) j می باشد.
بنآبر این مبادله خالص آب مجازی ) ) را می توان به صورت زیر نوشت:
که در آن عبارت است از مبادله خالص آب مجازی محصول در سال (.(m3y-1
کل واردات آب مجازی ) ) و کل صادرات آب مجازی ) ) برای کشور به صورت زیر محاسبه می شوند:
که کل واردات آب مجازی در سال (m3y-1)، کل صادرات آب مجازی در سال (m3y-1 ) j، تعداد
محصولات وارد شده تحت بررسی و تعداد محصولات غذایی صادر شده است.
