بخشی از مقاله
چکیده
در این تحقیق هدف دستیابی به روشهای تولید و بسته بندی و فرآوری گیاهان دارویی و تولید انواع دمنوش های گیاهی است که بر اساس افزایش کاربرد و توسعه مصرف ساده و قابلیت دسترسی و حمل و نقل و مصرف بالا توسط مردم انجام شده و از طرفی کیفیت محصول مورد مصرف حفظ شده و همچنین حداکثر خواص آن با توجه به اثرات برهمکنشی که بین ترکیبات دارویی موجود در هر گیاه دارویی، حفظ گردد و حداقل فرآوری های زائد روی ترکیبات موثره گیاهان دارویی ایجاد شود. روش تولید و تهیه و نحوه فرآوری این محصول جدید در این پژوهش اشاره شده است. در این روش ابداعی که هدف تولید دمنوش های سالم گیاهی بصورت کپسول های خوراکی است، نسبت های مورد تأیید منابع مختلف و متخصصان از گیاهان دارویی به اندازه مشخص توسط دستگاه آسیاب شده و پس از فرآوری جزئی دمایی، داخل کپسول های استاندارد که بصورت کاملا سالم و بهداشتی بوده و با حداقل فرآوری و مواد افزودنی تولید شده اند، بسته بندی و در بازار با رعایت قیمت عادلانه و اقتصادی، توزیع می شوند. این دمنوش های کپسولی، توسط مصرف کننده به سهولت آماده و مصرف می شود. هر عدد کپسول داخل یک فنجان آب جوش انداخته شده و مشابه با دمنوش های کیسه ای قابلیت مصرف دارد. از این نوع کپسول کردن برای تهیه و تولید کپسولهای افزودنی در مواد غذایی از جمله صنایع کیک پزی، شیرینی پزی، آشپزی، لبنیات، نوشیدنی های مختلف و سایر موارد خوراکی نیز می توان بهره گرفت.
کلمات کلیدی:دمنوش گیاهی، طب سنتی، گیاهان دارویی، مواد موثره.
مقدمه
هر چند تبلیغات استفاده و کاربرد گیاهان دارویی و خواص بسیار سودمند آن در ایران و جهان در حال انجام است، اما با توجه به جایگاه واقعی آن در درمان و پیشگیری بیماری ها، متأسفانه آن طور که شایسته است مصرف آن در بین مردم بویژه شهرنشین های ایران توسعه و رواج نیافته است - احمدیان و همکاران، . - 1394 شاید یکی از مهمترین علل این موضوع عدم کاربرد ساده، عدم دسترسی آسان به محصولات، عدم فرآوری سالم و مشتری پسند، عدم رعایت سلیقه و ذائقه افراد و بطور کلی عدم توانایی مصرف ساده و در دسترس بودن فرآورده های دارویی گیاهی است - عباسی و همکاران، . - 1387دمنوش های گیاهی از زمان های قدیم برای رسیدن به مقاصد مختلفی استفاده می شوند.
دم نوش نوعی نوشیدنی است شامل بخشی از اجزای یک گیاه با خواص دارویی که قابل حل در آب است. به عبارت دیگردَمنوش - Infusion - تهیه شده از از گل، برگ، ساقه، ریشه، دانه، پوستِ میوه یا اجزای دیگر گیاهان دارویی است که ترکیبات آنها قابل حل در آب بوده، به صورت خشک یا تازه مورد استفاده قرار می گیرد - Demir Kaya, et al., 2006 - و در درمان بیماری های جزئی کمک میکنند و دارای مقبولیت بالایی در بین مردم هستند که مصرف درست آنها بایستی توسط یک متخصص طب سنتی تعیین شود - فراوانی و همکاران، - 1385 .این امر با محاسبه میزان مواد مؤثره موجود در هر گرم از گیاه مورد استفاده در فرمولاسیون و مطابقت آن بامنابع معتبر پزشکی و طب سنتی و ارائه دقیق مقدار مصرف مجاز روزانه صورت می پذیرد. امروزه بعضی از این دمنوش ها برای چربی سوزی و لاغری مورد توجه می باشند.
دمنوشها مانند اغلب داروهای گیاهی یا شیمیایی علاوه بر مزایای سودمند، عوارض جانبی همچون کاهش یا افزایش قند و فشار خون، ایجاد رخوت و ... از خود بروز میدهند - فراوانی و همکاران، - 1385 و یا ممکن است مصرفشان با غذا یا داروهای شیمیایی سازگار نباشد. به همین دلیل باید به میزان متعادل و در صورت بیماری با مشورت پزشک مصرف شوند. امروزه تمایل مصرف کنندگان به دمنوشهای گیاهی به صورت روز افزونی در حال افزایش است. این امر به علت گسترش سطح آشنایی مردم به خواص مفید این دمنوشها و اثر مفید آنها بر روی بیماریها مثل کبد چرب می باشد.
در این تحقیق هدف دستیابی به روشهای تولید و بسته بندی و فرآوری گیاهان دارویی و تولید انواع دمنوش های گیاهی است که بر اساس افزایش کاربرد و توسعه مصرف ساده و قابلیت دسترسی و حمل و نقل و مصرف بالا توسط مردم انجام شده و از طرفی کیفیت محصول مورد مصرف حفظ شده و همچنین حداکثر خواص آن با توجه به اثرات برهمکنشی که بین ترکیبات دارویی موجود در هر گیاه دارویی وجود دارد، حفظ گردد و حداقل فرآوری های زائد روی ترکیبات موثره گیاهان دارویی ایجاد شود.
مواد و روشها
این پژوهش با هدف ارائه یک نوع دمنوش جدید که نقاط ضعف موجود در انواع دمنوش های موجود در بازارهای ایران و جهان را رفع نموده و مزایای بیشتری نسبت به آنها ارائه نماید در مرکز رشد و فناوری تربت حیدریه وابسته به پارک علم و فناوری و همچنین دانشگاه دولتی تربت حیدریه و با همکاری پژوهشکده زعفران در سال1394-95 انجام گردید. همانطور که ذکر شددَمنوش هااز گل، برگ، ساقه، ریشه، دانه، پوستِ میوه یا اجزای دیگر گیاهان دارویی تولید می شوند که ترکیبات آنها قابل حل در آب بوده، به صورت خشک یا تازه مورد استفاده قرار می گیرد و در درمان بیماری های جزئی کمک میکنند و دارای مقبولیت بالایی در بین مردم هستند که مصرف درست آنها بایستی توسط یک متخصص طب سنتی تعیین شود.
این امر با محاسبه میزان مواد مؤثره موجود در هر گرم از گیاه مورد استفاده در فرمولاسیون و مطابقت آن با منابع معتبر پزشکی و طب سنتی و ارائه دقیق مقدار مصرف مجاز روزانه صورت می پذیرد.در این روش ابداعی که هدف تولید دمنوش های سالم گیاهی بصورت کپسول های خوراکی است، نسبت های مورد تأیید منابع مختلف و متخصصان از گیاهان دارویی به اندازه مشخص توسط دستگاه آسیاب شده و پس از فرآوری جزئی دمایی، داخل کپسول های استاندارد که بصورت کاملا سالم و بهداشتی بوده و با حداقل فرآوری و مواد افزودنی تولید شده اند، بسته بندی و در بازار با رعایت قیمت عادلانه و اقتصادی، توزیع می شوند.
این دمنوش های کپسولی، توسط مصرف کننده به سهولت آماده و مصرف می شود. هر عدد کپسول داخل یک فنجان آب جوش انداخته شده و مشابه با دمنوش های کیسه ای قابلیت مصرف دارد. از این نوع کپسول کردن برای تهیه و تولید کپسولهای افزودنی در مواد غذایی از جمله صنایع کیک پزی، شیرینی پزی، آشپزی، لبنیات، نوشیدنی های مختلف و سایر موارد خوراکی نیز می توان بهره گرفت.زمان باز شدن کپسول ها در آب جوش حداکثر 50 ثانیه بوده و پس از بازشدن کپسول داخل فنجان یا محیط مورد نظر، به سرعت مواد درون کپسول با آب یا مایع موجود واکنش داده و ترکیب می شود. هر چند هم زدن دمنوش به آماده شدن محصول نهایی کمک می کند، اما این امر ضروری به نظر نرسید.
نتایج و بحث
نتایج این مطالعه و بررسی حاکی از آن است که دمنوش های مورد استفاده و توصیه در طب سنتی با اقبال عمومی مواجه نشده و با توجه به مدرنیته شدن زندگی انسان عصر 21، خود را به اندازه کافی با سلیقه افراد جوامع مختلف سازگار نکرده است - احمدیان و همکاران، . - 1394 هر چند دمنوش های کیسه ای که امروزه به اشکال مختلف در بازار های بین المللی حضور یافته است و توانسته تا حدی این مشکل را حل نماید اما، برخی مشکلات دیگر در مصرف آنها وجود دارد که کاربرد آنها را تا حدی محدود می نماید - فراوانی و همکاران، . - 1385 از جمله می توان به اضافه بودن ضایعات آن، کاهش خواص درمانی و دارویی آن بر اثر گذشت زمان، تأثیرات نوع بسته بندی و کیفیت کاغذ یا پارچه استفاده شده در آن، جدا شدن نخ متصل به آن و حجم بالای محصول جهت نگهداری و حمل و نقل دمنوش های کیسه ای اشاره نمود. ضایعات این نوع دمنوش ها بسیار بیشتر از آن است که بتوان توجیه اقتصادی و زیست محیطی منطقی و قابل قبولی ارائه نمود.برخی از مزایای فراوان دمنوش های کپسولی جدید در مقایسه با دمنوش های دیگر سنتی و مدرن موجود در بازارهای داخل و خارج از کشور وجود دارد که از جمله آنها می توان به موارد زیر اشاره نمود:
تولید ارزان و آسان
این محصول نسبت به نمونه های مشابه از دمنوش های گیاهی بسیار آسان و ارزان تولید می شود. مقایسه هزینه های تولید شده و تمام شده محصول و همچنین هزینه های حمل و نقل آن با توجه به کاهش چشمگیر حجم، حاکی از کاهش 40 درصدی هزینه های تولید و حمل و نقل می باشد که در مقایسه با دمنوش های کیسه ای بسیار حائز اهمیت می باشد - Demir . - Kaya, et al., 2006 البته کیفیت محصول بکار گرفته شده در هر نوع از دمنوش های کپسولی و کیسه ای کاملا یکسان در نظر گرفته شد.
مصرف سریع و آسان
مصرف این محصول توسط مصرف کننده های مختلف اعم از تازه کار و حرفه ای - منظور کم مصرف و پر مصرف می باشد - نسبت به نمونه های مشابه از دمنوش های گیاهی بسیار آسانتر و با سرعت عمل بیشتری است. مقایسه ها حاکی از برتری 10 درصدی سرعت مصرف در مقایسه با دمنوش های کیسه ای متداول و 30 درصدی نسبت به دمنوش های سنتی می باشد - احمدیان و همکاران، . - 1394 هر چند در این تحقیق کیفیت محصول بکار گرفته شده در هر نوع از دمنوش های کپسولی و کیسه ای نیز کاملا یکسان در نظر گرفته شد.
حفظ کیفیت مواد موثره
با توجه به اینکه در نوع بسته بندی کیسه ای یا عدم بسته بندی، کیفیت مواد گیاهی موجود به دلیل اینکه در معرض هوا قرار گرفته در اثر گذشت زمان، به شدت تغییر می نماید اما دمنوش های کپسولی این مزیت را دارد که مواد گیاهی در محیط کاملا استریل و بهداشتی و فاقد هر گونه تبادل هوا با خارج از محیط بسته بندی در تمام مدت زمان انبار داری و انبارمانی می باشد. رعایتاین موضوع از نظر سایر محققین نیز بسیار حائز اهمیت است - فراوانی و همکاران، . - 1385
حفظ محیط زیست
با توجه به ضایعات فراوان دمنوش های کیسه ای در مقایسه با دمنوش های سنتی و کپسولی این مزیت یکی از مهمترین مزیت های دمنوش کپسولی مورد توجه متخصصان قرار گرفته است. چه بسا که دمنوش های کپسولی فاقد هر گونه مواد ضایعاتی و دور ریز بوده و ظروف بسته بندی آنها نیز قابل بازیافت در محیط زیست خواهد بود . - Demir Kaya, et al., 2006 - از طرفی تهیه و تولید کاغذ و مواد بکار رفته در دمنوش های کیسه ای با صرف هزینه و قطع درختان و تخریب محیط زیست همراه می باشد که با رفع این مورد ، می توان کمک دو چندانی به حفظ محیط زیست نمود.
