بخشی از مقاله
در شکلهای مختلف موجود در طبیعت نسبتهای معینی را میتوان مشاهده کرد. این نسبت هندسی تابع اصول انتزاعی و فراطبیعی با اعتقاد بر مقدس بودن موضوع خود و دارای یک زبان نمادین با ویژگیهای روحانی دانسته شدهاند، از این رو آنها را هندسه مقدس نامیدهاند. بسیاری از وضعیتهای فیزیکی و یا غیرفیزیکی همچون حال و هوا و احساس برای اهداف طراحی معماری اکتشاف نشدهاند. برای ساختن یک بنا از نخستین گامها تا مراحل پایانی، نیازمند دانش هندسه هستیم. یکی از پرسشهای متداول در معماری گذشته، چگونگی اجرای تناسبات و تقسیمبندیها در معماری سنتی، بدون داشتن ابزار امروزی است. طبیعت دستاورد بهترین معمار، خداوند، همواره برای معماران سرچشمه الهام بوده و به مثابه یک متن، دربردارنده واژگان و نشانههای بصری است که ذهن مخاطب را به رمزگشایی، ترکیب و ساخت معنا هدایت میکند. سؤالی که مطرح میشود این است که در معماری اسلامی مقصود از خلق نقشهای هندسی پیچیده بر دیوارهای مساجد و بقعهها چیست؟ کنکاش یک مؤلفه مانند الهام از طبیعت و بررسی تحلیلی آن در دو شرایط متفاوت، میتواند در یافتن حقایقی متناسب با زمینههای متفاوت موثر واقع شود. اهمیت و ضرورت این موضوع، در به چالش کشیدن طراحان برای فکر کردن به جنبههای مختلف هندسی و غنابخشی به کیفیت طراحی است. با توجه به رویکرد دوگانه در مقاله، روش تحقیق به فراخور مطلب، کمی و مبتنی بر علوم محض یا کیفی بوده است.
.1 سخن آغازی
معماری و هنر اسلامی یکی از دورانهای شکوهمند تاریخ هنر و یکی از ارزشمندترین دستاوردهای بشری در عرصه هنری به شمار میآید و شامل انواع متنوعی از هنر همچون معماری، خوشنویسی، نقاشی، مانند آنها میشود. انسان همواره از هندسه، نقوش و تصاویر برای بیان مقصود و یا برداشت خود از عالم استفاده کرده است. این تصاویر عاملی مهم در شناخت روحیات، دین، فرهنگ، عادات و دلبستگی اقوام مختلف در طول تاریخ بوده است. در زمانهای گذشته که هنوز معماری بر پایه دانش دانشگاهی بنیاد نهاده نشده بود، پایداری ساختمان، فرم تزیینات، ابعاد و اندازههای ساختمان و تناسب بین فرم و زیبایی بنا، بر اساس هندسههایی بود که از نسلی به نسل دیگر انتقال مییافت؛ این هندسه همواره از زبانی ساده و درخور فهم بهره میبرد. طبیعت را میتوان به تمامی اشکال و فرمهای هندسی منظم و غیرمنظم - پیچیده - که به نوعی سکون ظاهری در آن دیده میشود و حالت رشد و تولید همجنس وهم شکل خود ندارد - یعنی حالت زایشی در آنها نیست؛ میتوان تعریف کرد ما میدانیم هر مادهای در ذات خویش در حرکت و تکاپوست و هر موجودی در طبیعت از تحرکی درونی برخوردار میباشد. حرکتی که به ظاهر ما آن را نمیبینیم. گفتیم که طبیعت متشکل از فرمهای منظم هندسی و غیرهندسی - پیچیده - تشکیل شده است که این شکلها و فرمها با توجه به انرژی و نیروهای تصویری که دارند بر هم دیگر تأثیر میگذارند و اساس هنرهای تجسمی را بنیان میگذارد این اساس که شاکله اصلی آن ریاضیات و علم هندسه است. علم هندسه نقش حیاتی در خلق کائنات دارد. در طبیعت، زیبایی و جمال را میتوان به عنوان یک رابطه ریاضی تعریف کرد که قابلیتهای پیشگویی یا به نویی پیشبینی پذیری را در پی دارد. شکلها و فرمهای هندسی نمودهای بصری مانند نقطه.خط. سطح و حجم را دارند.
.1,1 راز طبیعت در معماری
انسان با توجه به نیازها، ارزشها و هدفهای خود محیط را دگرگون کرده و به طور متقابل تحت تأثیر محیط دگرگونشده قرار میگیرد. به ویژه فن آوری پیشرفته موجب میگردد تأثیر انسان بر محیط شدت و سرعت یابد .برخی این دگرگونی سریع محیط را مخرب و موجب دانسته و بر این امر »انسان-محیط« انحلال در نظام زیستمحیطی تاکید دارند که هر نوع دگرگونی عمیق در محیط طبیعی، باید با توجه به تأثیر بلندمدت آن بر انسان و پیشبینی نتایج مثبت و منفی آن انجام گیرد ارتباط با طبیعت ضروریترین شرط برای هنرمند است. هنرمند انسان است او خود طبیعت است، بخشی از طبیعت و در میان فضای طبیعی طبیعت معطوف به زیبایی نیست .هدف اولیه در طبیعت بهینهسازی و نظم در ساختارهاست، نظمی که با گوناگونی همراه شده است و معماران هنوز در حال کشف این ویژگیها و در تلاش برای استفاده از آنها در طراحی هستند .در طبیعتمنطقِ پیرویِ شکل از عملکرد یا عملکرد از شکل وجود ندارد .تنها هدف در طبیعت، بهینهسازی و خلق مجدد به همراه تنوع در شکل است.
دکتر رضا سیروس صبری نیز در پژوهش خود با عنوان نقش طبیعت در طراحی بیان می دارد که »طبیعت نیاز به طراحی هوشمندانه برای بقای خود دارد .طرحی هدفمند ، طرحی خاص و هوشمندانه در خلق کلیه پدیدههای طبیعی نقش اساسی داشته است .چنین طراحی به عنوان یک طرح برتر در خلق عالم میتواند راهگشای موضوع طراحی در زمینههای مختلف باشد« البته رابطهی میان انسان و طبیعت در زندگی انسان امروز بیشتر به یک رابطهی صوری تبدیل شده است
.2 هندسه
هندسه* در ردهبندی علوم اسلامی از علوم ریاضی به حساب میآید و از آن با عنوان علم شناخت مقادیر و نسبتها یاد میشود . فارابی هندسه را به دوبخش عملی و نظری تقسیم میکند .وی اضافه میکند که در هندسه عملی درباره خطوط و سطوحی بحث میشودکه با آنها سروکار داریم و در هندسه نظری مباحث کلی و مطلق مطرح میشود ابنسینا هندسه را علم شناخت وضع خطوط، اشکال، سطوح و نسبتها تعریف کرده و این مقادیر را مشخص کننده وضع اشکال نسبت به یکدیگر میداند هندسه واژهای است که دانشمندان عرب زبان آن را در مقابل واژه یونانی »ژئومتری« انتخاب کردند .این واژه متشکل از دو بخش »ژئو« به معنای زمین و »متر« به معنای اندازهگیری است.
.3 هندسه مقدس
هندسه یکی از بنیانهای هنر و معماری سنتی ایران است که در سراسر آثار فاخر به جای مانده از گذشته میتوان نمودهایی از آن را مشاهده کرد این مهم در معماری اهمیت بیشتری مییابد زیرا مبنای کار معماری ساختن بوده و برای ساختن لازم است از یک هندسه و نظم دقیق استفاده کرد نه تنها آثار معماری سنتی ایرانی از دوران باستان تا دوران اسلامی از هندسه بهره بردهاند معماری معاصر ایران نیز خود را پایبند به این اصول معرفی مینماید. رنگها و نقشها به طور کلی تزیینات در هنر اسلامی دارای مفاهیم عرفانی خاصی هستند و هنرهای هندسی در معماری اسلامی اغلب بر اساس تعالیم دینی و معنوی پدید آمدهاند. اختیار نقوش شکسته و هندسی در فرهنگ و هنر اسلامی دارای جایگاه خاصی بوده و رمز و راز بسیاری در دل آنها نهفته است.
در هنر باستانی، برخی نقشها و نمادهاصرفاً تصویر نبودند بلکه نماد یک عقیده و سمبل دینی بودند. از میان این نشانههای دینی میتوان به دایره اشاره کرد. دایره در جهان باستان از جمله بینالنهرین، ایران، مصر، هند و تمدنهای بودایی مذهب نقش مهمی را به عنوان سمبل دینی به عهده گرفته است. حضور دایره در ابتدا در ادیان خدا - خورشید، از بینالنهرین شروع شد و به ایران رفت. دایره نماد خدای خورشید بود ولی بعدها به عنوان نماد دینی و عقیدتی به مصر و چین و هند و... رفت و نقشهای متعددی به خود گرفت. در هنر بودایی چینی، چرخ قانون یکی از چند نمادی است که برای نشان دادن ساکیامونی در قدیمیترین و غیرتمثیلیترین صورتش به کار میرفت که در آغاز یک قرص خورشید بود - جیمز هال - . ساهاسرارا بالاترین مرکز روحی است که به صورتی سمبولیک آستانه قلمرو روح و روان را مشخص میکند. تمام چاکراهای دیگر در این مرکز انرژی ادغام شده و به شکل لوتوسی با هزاران گلبرگ به رنگ قرمز تجسم شده است. بر روی گلبرگهای آن تمام مانتراهای به زبان سانسکریت نقش بسته و نمای گنبدی را دارد که از فرط عظمت تا بینهایت گسترده شده است
