بخشی از مقاله
چکیده:
روشنایی و نور یکی از مهم ترین شکل ها و تجلیات هستی به شمار می آید که همواره نقش اساسی در حیات زیستی ، اجتماعی و فرهنگی جوامع گوناگون داشته است و در آثار فرهنگی و هنری و همچنین در آثار و فضاهای معماری به صورت های گوناگون بازتاب یافته و از عوامل مهم در شکل گیری و چگونگی این فضاها نیز بوده است. معماران با آگاهی از این نقش نور برای ایجاد هماهنگی و تناسب و زیباتر جلوه دادن آثارشان بسیار بهره برده اند. در فرهنگ ایرانی نور همواره نمادی از عالم ملکوت و معنا بوده است. این اعتقاد که نور چون پلی است میان عالم معنا و ماده در معماری نیز تأثیر خود را گذاشته است. معماران با تسخیر نور و هدایت آن از طرق مختلف به داخل بنا محیط داخل و خارج را به این شیوه به هم پیوند می دادند. در معماری سنتی ما ، معماران با استفاده از عناصر ساده نوآوری های بدیعی را از نظر فضا و زیبایی آن به وجود آورده اند. در این مقاله ضمن پرداختن به زیباشناسی نور در معماری اسلامی به بررسی مصادیق استفاده از آن در معماری گذشته این سرزمین می پردازیم .
واژگان کلیدی: نور ، زیبایی شناسی ، معماری ایرانی ، معماری اسلامی ، زیبایی.
-1 مقدمه:
"زندگی و حیات موجودات گوناگون و از جمله انسان به چند عامل اساسی از جمله نور وابسته است. نور به صورت های بسیار گوناگون در حیات طبیعی و زندگی اجتماعی انسان نقش دارد. چگونگی توجه و نگرش افراد و جوامع انسانی به نور و انواع آن البته به خصوصیات محیط طبیعی و بستر اجتماعی ، تاریخی و فرهنگی هر جامعه نیز بستگی دارد. - سلطان زاده، 1386،صفحه - 74 مفاهیم نور و ظلمت در تاریخ زندگی بشر تاثیر گذار بوده از این رو در تمامی حیات وی مورد توجه بوده است. اساس طبیعت بر این منوال گذاشته شده است که دو بخش تاریک و روشن پی در پی هم می آیند. تاریکی و روشنی نمادهایی هستند صریح و مفاهیم روحانی و عرفانی زیادی را در بردارند. تا تاریکی نباشد، نوری نیست و تا نور نیاید محتوا آشکار نشود. "در اغلب ادیان ، نور نماد عقل الهی و منشا تمام پاکی ها و نیکی ها است و خارج شدن انسان از تاریکی جهل و تابیده شدن نور معرفت در وجودش همواره یک هدف نهایی می باشد.
در اثر تابیده شدن نور الهی به درون کالبد مادی، یعنی جایگاه نفس آدمی است که انسان به رشد و تکامل معنوی می رسد در نتیجه برای نمایش این تمثیل در معماری نور به عنوان عنصری بارز و مستقل از سایر عناصر و مفاهیم به کار رفته در ساختمان به کار گرفته می شود به گونه ای که شعاع های آن به طور واضح در داخل مادی و تاریک حجم قابل مشاهده است. - حسینی نیا، اسدپور، عابدینی، " - 1391 نور غیر مادی ترین عنصر طبیعت در معماری است که در معماری این مرز و بوم بازی های زیبا و غریبی با فضای معماری ایجاد نموده به گونه ای که این بناها بعد از گذر زمان هنوز منحصر به فرد هستند. نور در معماری گذشته ما با بینش اسلامی همگون شده و این گونه ارزشی دو چندان پیدا نموده است. در حالت کلی می توان سه نگرش را در ارتباط با ماهیت نور در دوره های مختلف شناسایی کرد که این نگرش ها در هنرها نیز قابل شناسایی هستند: نگرش معنویت گرایانه یا روحانی، دیدگاه زیبایی شناسانه یا روانشناسانه نسبت به نور، دیدگاه فیزیکی - علمی - نسبت به نور ، که این مقاله به بررسی مفهوم زیبایی شناسانه نور در معماری سنتی ایران می پردازد.
-2 تعریف فیزیکی نور:
نور اولین شرط برای هر نوع ادراک بینایی است. در تاریکی مطلق، ما نه فضا را می توانیم ببینیم و نه فرم و نه رنگ را. اما نور تنها یک ضرورت فیزیکی نیست، بلکه ارزش روانشناختی آن یکی از مهم ترین عوامل زندگی انسانی در همه زمینه هاست. نور همیشه علاوه بر استفاده کاربردی دارای ارزش نمادین نیز بوده است. نور جزیی از ذات زندگی بوده و در بسیاری از فرهنگ ها نور و یا خورشید به عنوان منبع نور، عنصری خدایی محسوب می شده و آن را ارج می نهاده اند. نور منبع غائی جمال بصری و لازمه ی دیدن است. زیبایی با تعامل 22 عامل به وجود می آید که مهم ترینشان نور و رنگ است . تناسب - نظم هندسی نور - و رنگ - از خواص مادی نور - بیشترین قابلیت را در ایجاد جمال بصری دارند. ما در معماری توامان به کالبد و روح هر بنایی می پردازیم و نور به دلیل بار معنایی و تاثیر بصری اش تاثیر مستقیمی در هر دو آنها دارد.
»" النسیکلوپدی علوم و فنون « که در ارائه تعریف نور، چنین نگاشته شده است که معمولاً» نور کارگزار = تاثیر گذارنده فیزیکی ای در نظر گرفته می شود برانگیزاننده چشم ... « که شامل تمامی تشعشع های الکترومگنتیکی می شود که طول موج آن ها بین 0/4 تا 0/8 میکرون است و نیز این نکته مهم را می خوانیم که »برای شناخت نور، به موج ها و ذرات ارجاع داده می شود ... « و جز این ها. اگر این نظریه را قبول کنیم که نور، زاده از ذراتی است که به گونه ای موجی شکل پراکنده می شوند تا مقداری انرژی را از نقطه ای به نقاط بسیار پر شمار دیگری انتقال دهند، بر یک سویه بودن حرکت خاصی که صورت می گیرد تکیه داشته ایم که این امر، از دیدگاه ما بسیار بحث برانگیز می نماید. زیرا، از هم اکنون همین جا دوست داریم عنوان بداریم که نور پدیده ای است که میان آنچه بین تابش خوانده می شود و نقطه - نقاطی - که مکان تابش یا دریافت کننده تشعشع است رابطه برقرار می کند. - حسینی نیا، اسدپور، عابدینی ،" - 1391
-3 نور ، در عالم معانی:
نور، پس از گذاری بر بخش فیزیولوژیک پیکره انسانی همزمان با آن بر موجودیت روانی آدمی نیز اثر گذاری دارد، و عنوان کردن این مطلب از سوی دانشمندان علوم خالص قابل توجه است و البته برانگیزاننده. عزیزالدین محمد نسفی عنوان می دارد که جهان از نور است، مالا مال نور است. و همچنین می گوید: تابش نوری است ازلی و انسانی تیز بین و باریک بین می باید که این روند یا پایانی را در دو وجه مرکب و بسیط آن دریابد. نسفی، همانگونه که روییدن درخت گندم را همانند یک پدیده باز می شناساند، که آن را دارای سه مرتبه ذات و وجه و نفس می داند، در باب نور نیز، چنین می گوید: »ای درویش ! چون دانستی که یک نور است که جان عالم است و عالم مالا مال این نور است، اکنون بدان که امتیاز چیزها از یکدیگر بصورت و صفت است، از جهت آن که یک نور است که جان عالم است، اما این یک نور صفات بسیار داشت مظاهر بسیار هم می بایست تا صفات این نور تمام ظاهر شود.« پس، تابش نوری است ازلی و انسانی تیز بین و باریک بین می باید» که این روند یا پایانی را در دو وجه مرکب و بسیط آن دریابد.«
"بازشناسی گونه های نور به همت آنانی که تیزبین و باریک بینند، در طول تاریخ چند هزار ساله ای که در ایران زمین می زیسته اند تحقق یافته که در دو مقطع تاریخی جلوه ای تابناک پیدا کرده است؛ این دو مقطع پربارتر - که بی پشتوانه های پیشین شان فهم نمی شوند- عبارت اند از : اول، آن گاه که زرتشت از سوی اهورامزدا به پیامبری برگزیده می شود. در مکتوبات بازمانده از زرتشت ، همه جا از نور گفته می شد و همیشه با نور زندگی می شود؛ نور و آتش با هم فهم می شوند و در مفهوم و مصداق یک جا می آیند پس آتش و نور، در فضای اسطوره بی زرتشتی ، یگانه اند؛ چنان که آتشکده و آتشگاه . بنابراین از مهمترین مضامین هنر ایران باستان مبارزه ایزدان و اهریمنان و سرانجام پیروزی نهایی ایزدان است. جدال نور و سیاهی پایه و اساس تفکر زرتشتی را تشکیل می دهد. دوم، آن گاه که، در سده ششم هجری، شهاب الدین سهروردی ، تمامی یافته های الهی- انسانی ای که از روزگاران بسیار دور تا آن روزها بر رفتار و بر کردار و بر اندیشه ایرانیان اثرگذاری کرده بودند را به نظم آورد و از نبوغ خود بر جلوه گر کردن بار معنایی آنچه نوشته و گفته شده بود گامی اساسی برداشت .
در ترجمه و شرح حکمه الاشراق سهروردی چنین می خوانیم : ... » ممکن موجود به وجود خارج از ذهن، جوهر است یا عرض، زیرا که اگر حال است و شایع است، در شیء بالکلیه ، مانند بیاض در عاج ، نه مثل آب در کوزه که شایع نیست آن را عرض و هیأت می گوییم؛ و اگر حال و شایع بالکلیه نیست در شیء آن را جواهر می گوییم. و جوهر اگر قابل اشاره حسبه باشد جسم می نامیم، والا جوهر مجرد می گوییم. و جوهر مجرد که متعلق است به بدن، و مدبر و متصرف است، و این نور را مدبر و نور اسفهبد - اسپهبد اسپهبدیه - می گوییم. و اگر مدبر و متصرف نیست نور قاهره می گوییم. و نور ذاتی است و عرضی. نور ذاتی نور جوهری است، مجرد، که قائم به ذات باشد، مانند عقول و نفوس، و نور عرضی نوری است که قائم به نور جوهری یا جسم باشد، مانند قوای نورانیه انسانیه و انوار اجرام افلاک و آتش.« و پیدا است که ما، به دنیا آمدن این دو انسان بزرگ را بی توجه به بار مذهبی دینی آنان بررسی می کنیم و این دو را از این جهت کنار یکدیگر قرار می دهیم که، به بیشترین میزان، از دست خود، نهاده هایی مرتبط به مقوله نور بر جای گذاشته اند - حسینی نیا، اسدپور، عابدینی، " - 1391
و اما خداوند در قرآن کریم، خود را نور زمین و آسمان ها می داند : - االله نور السماوات و الارض : خداوند نور زمین و آسمان ها ست - ، موضوع نور آن چنان مورد اهمیت است که سوره ای به این نام سوره 24 به صورت جداگانه در قرآن آمده است . نور و ترکیب های آن در مجموع 17بار در قرآن آورده شده است. معمولاً نور در قرآن به معنای دانایی و روشنی دانش و نیز ایمان به کار رفته است، این نور هدایتگر است و خداوند بر هر که اراده کند، فرو می فرستد. ضد این کلمه یعنی ضلالت و نیز ظلمات به معنای گمراهی و جهل و تاریکی به کار رفته است. در سوره انعام آیه ی شریفه ی 91 خداوند می فرماید : » خداوند بر هیچ یک از بشر کتابی را نفرستاده است ، خدا را نشناختند؛ ای پیامبر بر آنها پاسخ ده که کتاب توراتی را موسی آورد و در آن نور و علم هدایت خلق بود و کسی غیر از حق بر او فرستاد.«
