مقاله تجلی سبک زندگی اسلامی ایرانی در هنر و معماری اسلامی

بخشی از مقاله

چکیده
لَکُمْوَاللﱠهُمِنْجَعَلَبُیُوتِکُمْ سَکَنًا ...
خداوند برای سکونت شما خانه هایتان را قرار داد... - قرآن کریم سوره نحل آیه - 80 کتاب های تاریخ معماری تقریبا در این نظریه متفق اند که ایجاد پدیده ای بنام معماری حاصل اسکان انسان ها و تغییر شیوه زندگی از کوچ نشینی به یکجا نشینی بوده است. با ظهور انقلاب و افزایش جمعیت شهرها، کمبود و بحران کیفی و کمی مسکن در جوامع شهری آغاز گردید و معماری را پدیدار گردید که محصول کم رنگ شدن هویت در میان آن گردید، معماری که نه واجد اصالت و نه به ریشه ها وصل بود. معماری اسلامی محصول هویتی سبک زندگی است که متضمن آرامش و تضمین کننده آسایش می باشد.

در معماری، و به طور کلی در هر هنر اسلامی ایرانی ، هیچ چی ز از »معنا« تهی نیست. معماری را می توان لباس به قامت زندگی در نظر گرفت و متناسب با هر کیفیت از زندگی، باید لباس در حد تناسب با آن قامت پدید آورد، در اینجا مسکن به مثابه جای سکونت است که هم در معماری لباس خود را پیدا کرده و هم دغدغه اش از ابتدای سکونت با انسان همراه بوده است و در هر دوره تاریخی متناسب با موقعیت دچار تحول شده و تا به امروز هم تداوم یافته است. در ایران اسلامی، معماری آثار تاریخی در عین اینکه دارای مفهوم و هدف دینی و آیینی است، مانند سایر نقاط جهان وابسته به عواملی چون اقلیم، مصالح موجود، فرهنگ منطقه، فرهنگ همسایه، دین و آیین، و باور بانی بناست.

مقدمه

هنر در ایران زمین به قدمت تاریخ است و معماری از بهترین هنرهای ایرانی است. براساس آنچه از نوشته های تاریخی به دست می آید، هنر و صنعت از پنج هزار سال قبل از میلاد در ایران زمین ریشه و نشان دارد. و به همین علت است که تمامی گستره این مرز و بوم مانند کتاب زنده ای از تاریخ، معماری و هنر ایرانی اسلامی را نشان می دهند. با مراجعه به منابع تاریخی کمتر مکانی را می یابیم که در آن معابد باستانی و اماکن زیارتی و مذهبی با ویژگی های خاص معماری ایرانی وجود نداشته باشد. نظری اجمالی به معماری ایران در عهد باستان بیانگر اصول شکل دهنده آن هم چون آسایش،استحکام، انبساط و غیره است. پاسارگاد ، تخت سلیمان ، ارگ بم، میدان نقش جهان و ... همه و همه علاوه بر جلال و شکوه و شگفتی، گویای تاریخ و تمدن با شکوه ایران هستند. پس از ورود اسلام به سرزمین پهناور ایران، فرهنگ و هنر این پهنه با عوامل تازه ای ترکیب شد. اصول، آداب و رسوم، مراسم مذهبی، روحیه، اخلاقیات ، اندیشه و عقیده نسلها و سایر ویژگی های مردمی نه تنها در بناهای عظیم که در ابنیه کوچک نیز نمود دارد و چنان با جوهره ی و جودی معماری ایرانی در آمیخته است که ردپای آن در تمامی آثار معماری گذشته قابل پی جویی است.

از سالیان دور در ایران باستان شاهد هنر آفرینی معمار انی بودیم که به جهت فراهم آوردن رفاه و آسایش فرد ساکن در فضا به توجه و اهمیت دادن کوچکترین نیازهای وی پرداخته و خلاقیت های شگفت انگیز را ارائه کردند. که این مهم تنها به دلیل فرهنگ غنی ایرانیان است. فرهنگی که بیانگر اهمیت فرد و خانواده در اجتماع می باشد. چنانچه به نیازهای خانواده - کوچکترین واحد ساختاری جامعه - پاسخ داده شود و سلامت روحی ایشان تامین گردد، سلامت اجتماع نیز تامین خواهد شد. پاسخگویی به نیازهای خانواده مستلزم ایجاد فضاهای مورد نیاز آنان است. چه بسا هنرمندان و معماران ایرانی که به طول سالیان دراز به خلق این گونه فضا ها پرداختند. بنابراین فرایند طراحی، در معماری اصیل اسلامی ایرانی از "نیاز" آغاز شده و به "فرم" خاتمه می یابد.

-1مبانی
زیستن انسان در جامعه ، توام با تأثیرپذیری از فرهنگ و جهان بینی آن جامعه است. اجتماع از رهگذر تبلیغ و تبیین اعتقادات اساسی ، ارزش ها و رفتارهای پذیرفته شده ، نمادهای فرهنگی خود را در بین مردم رواج می دهد. از عناصر مهم فرهنگ ایرانی اسلامی ، هنر است که در معماری و شهر سازی نمود بیرونی پیدا کرده و شهرهای ایرانی - اسلامی با هویت متفاوت از سایر شهرها ایجاد نموده است.

از احکام بسیار مهم، مربوط به حفظ محرومیت خانواده و عدم ورود به خانه بدون اجازه است. دستورات متعددی که در قرآن کریم آمده، مؤید این امر است - نور: 29، 28، . - 27 اصل محرومیت در احادیث منقول از ائمه وپیامبر - ص - ، به روشنی بیان شده است. امام صادق - ع - در این زمینه فرمودند: »در خانه ات را ببند که شیطان در بسته را باز نخواهد کرد«
پیامبر در حدیثی در مورد حقوق همسایه چنین بر شمردند: »از جمله حقوق همسایه آنست که از بام به خانه او ننگرد و اگر چوبی بر دیوار تو نهد، منع نکنی« - غزالی، - 366:1355اهمیت ارزش یّحا در اسلام به حدی است که در روایات به مکان یابی فضاهای خصوصی فرهنگ یک جامعه عبارت است از نظام باورها ، ارزش ها ،خانه شامل اتاق های استراحت، آشپزخانه و سرویس ها پرداخته شده رفتارها و نمادهایی که در آن جامعه از گذشته دور تا امروز برای است. در روایتی از امام صادق آمده است:مِنْاَلَ«یْسَحُسْنِ ﱠ التقْدیِرِ تعامل افراد در قالب سنن ، آداب ، قوانین ، هنرها و مجموعه یبِنَاءِفِالدﱠارِی اَنْکُونَالْخَلَاءُیَاَسْتَرِفِمَوْضِعٍی فِهَا؛ی آیا از نیکویی تقدیر ارتباطات بین افراد به وجود آمده است. حیات هر جامعه به استمرار خانه که آدمی بنا میکند آن نیست که بیت الخلا در پنهان ترین فرهنگ آن وابسته است. تحولات فرهنگی ، زندگی افراد جامعه وجاهای خانه باشد؟

تمام شئون وابسته به آن را تحت تاثیر قرار می دهد. همسویی معماری سنتی ایران با ارزشهای الهی در خصوصیت ایرانیان همواره با پیشینه ی عظیم فرهنگیشان در جهان شناخته درونگرایی نمود مییابد. در معماری گذشته ایران، توجه به درون شده اند و خود در سایه ی چنین فرهنگی بالیده اند و به اعتلای و     - باطن - بیش از بیرون - ظاهر - و ارزشهایی چون یّحا، عدم تفاخر، ریا و گسترش آن نیز کمک کرده اند. فرهنگ ایرانی با داشتن سنن     خودنمایی، پرهیز از برهنهگی و خود آرایی، از بین بردن زمینه رشد مخصوص خود از بسیاری از فرهنگ های دیگر مجزا می شود. در خودپسندی و وحدت جامعه در ساختمانهای درونگرا بخوبی قابل مجموع می توان عناصر فرهنگ ایرانی که فراتر از مرزهای جمهوری مشاهده است.

ضمن آنکه به تعبیر بورکهارت خانه درونگرا، دریچه ای اسلامی بوده را به اختصار چنین برشمرد: زبان فارسی که مهم ترین رو به آسمان دارد - پیر نیا، - 53 :1369 خانه درونگرا نوعی پاسخ به شاخصه ی فرهنگ ایرانی است ، اعیاد ملی ، شخصیت های اسطوره سیر در انفس و درون خویش است که با تعالیم قرآنزکاملاً ای از جمله رستم، اساطیر تمثیلی همچون دیو ، سیمرغ و... ، علم و همخوانی دارد.
هنر ایرانی ، معماری ایرانی ، دین اسلام و به خصوص مذهب تشیع. بهزاد وثیق، در بیانی زیبا به معرفی اهم خصوصیات خانه درونگرا تظاهر اصول و ارزش های هر فرهنگی در معماری و شهر سازی پرداخته است، «خانه درونگرا؛ مانند حصار، زندگی را محافظت میکند موجد کیفیت محیطی آن شهر افزایش تعلق خاطر شهروندان به آن و در درون این حصار، آب و درخت، انسان را بینیاز میکند. هر خانه، محیط و بیانگر وجحی از هویت جامعه واجد آن فرهنگ - به عنوان جهانی کوچک است که پوسته خانواده را دربر میگیرد. حیاط، کثرت ایجاد کننده ی آن کالبد و فضای خاص - می باشد. از مهم ترین ها را وحدت میبخشد و آب مانند آیینه آسمان زندگی را تطهیر اصول سبک شنا سی معماری ایرانی که می توان آن را در حوزه ی میکند. هشتی، فضایی تنگ و نیمه تاریکی است که پس از کوچه شهری و در مقیاس فراتر از یک بنا آن را تعمیم داد در کتاب سبک واقع میشود و رابط بین بیرون، اندرون و حریم زندگی است فضای شنا سی معماری ایرانی دکتر پیر نیا عنوان شده است که عبارت باز، نیمه باز و بسته در خانه، نماد تسلسلی است برای سکوت، مکث، است از: عبادت و اندیشه که انسان ایرانی را به عالم بالا سوق میدهد»

نیارش
خودبسندگی

.1 بینش نمادین .2 انطباق محیطی .3 الگوی مثالی بهشت .4 نظام های فضایی مثبت .5 نوآوری .1 مرد م واری .2 پرهیز از بیهودگی .3 نیارش.4 خودبشندگی .5 درونگرایی .1ابداع و طرح و اجرای بنا، حس یزدان را بر حس زیبایی و نیکی مقدم داشته.2 خلق محیطی روحانی برای نزدیکی به حق تعالی .1 درونگرایی .2 مرکزیت .3 انعکاس .4 پیوند
معماری با طبیعت .5 هندسه .6 شفافیت و تداوم .7 راز و ابهام .8 تعادل موزون/ توازن حساس توجه به ارزشها، باورها و هنجارهای جامعه.5 آمادگی برای پذیرش تغییر نیازها و تغییر شرایط و در همان حال وفادار ماندن به حقیقتی ازلی در همه دوره های معماری اسلامی ایران و به نحوی در ایران قبل از اسلام

ایران

اصول معماری سنتی-ایرانی مردم واری پرهیز از بیهودگی درونگرایی مولفه های تاثیرگذار داشتن مقیاس انسانی عدم وجود اجزا بیهوده درونگرایی به منظور عدم ایجاد اشرافیت در حوزه های خصوصی استاتیک بنا در کل استفاده از مصالح بومی تاریخ پیدایش خانه های درونگرا به پیش از اسلام باز میگردد. نمونه بینی و تفکر خاصی سبک زندگی خاصی را به وجود میآورد و از طرف آنرا میتوان در خانه های باستانی تپه زاغه متعلق به هزاره ششم ق. م دیگر هر سبک زندگی خاصی در جهت تثبیت و یا تضعیف جهان یافت که حیاط در آن به عنوان رابط بین فضاهای خانه به کار گرفته بینی خاصی است. میشد - شهمیرزایی، . - 12 :1365 با ظهور دین اسلام، حریم خانواده تقدس یافت و این تفکر در اندیشه معمار ایرانی رسوخ یافت.

خانه، در-3-1 رابطه معماری با سبک زندگی بافت شهری پیوسته، متراکم و درونگرا، فضایی خصوصی برای زندگی از آنجا که معماری یکی از مهمترین مظاهر تمدنی است و همان خانوادگی بود تا افراد از دید اشخاص نا محرم محفوظ باشند. فضای طور که ذکر شد سبک زندگی شامل حیطه تمدنی و فرهنگی زندگی ورودی این نوع خانه ها به تبعیت از اهداف مذهبی و اجتماعی به انسان میشود؛ نتیجه اینکه معماری یکی از اجزاء تمدنی سبک زندگی شکلی طراحی میشد که افراد به صورت ناگهانی وارد خانه نشوند. به انسان به شمار میرود. همین جهت طراحی فضای ورودی خانه های درونگرا به گونه ای بود که مسیر حرکت در امتداد محوری غیرمستقیم شکل میگرفت.    

-3-2 معماری اسلامی    
از ویژگیهای مهم درونگرایی، نداشتن ارتباط بصری مستقیم فضاهای مراد از معماری اسلامی، معماری است که علاوه بر اینکه بر داخلی با بیرون از خانه است. در این نوع خانه ها، سلسله مراتب برای گرفته از چارچوبهای شرعی و اخلاقی است، معمار آن با رشد در ورود به درون وجود داشت. تنها عنصر ارتباط با بیرون هشتی بود.فضای اعتقادی، فرهنگی و اخلاقی اسلامی، روح خود را چنان جلا بعد از هشتی، راهروی پیچ در پیچ به نام دالان قرار داشت که سبب میدهد که متصل به عالم غیب میشود و معانی غیبی به او الهام میشد حریم خانه از دید افراد غریبه در امان بماند.

پس از آن، فضای میشود. چنین معماری و هنرمندی هنگامی که معانی غیبی را به اصلی خانه بود که شامل دو قسمت درونی و بیرونی میشد. بیرونی،خیال و حس در میآورد و در پی خلق معماری بر میآید به صورت مخصوص میهمانان بود و اندرونی، برای اهل خانه و خدمه به کارخود آگاه و نا خود آگاه تمام جنبه های فقهی، عقلی و عرفانی را میرفت. اولین بخش این قسمت، حیاط بود که به آن میان سرا نیزلحاظ میکند و اثری خلق میکند که انسان را به عالم معنا متصل گفته میشد. پس از عبور از حیاط، راهروی بنام یک دری وجود میکند و ذکر خدا را برای او تداعی میکند. بدین جهت هنر و معماری داشت که ارتباط فضای باز و حیاط را میسر میکرد. اتاق کوچک خانه آرمانی اسلامی تنزل و تجلی معانی و حقایق عالم غیب است.    
دو دری و اتاق استراحت را سه دری می نامیدند. به اتاق میهمان چون که یکی از صفات خداوند »جمیل« است و خداوند زیبایی را خانه، پنج دری گفته میشد. خانواده، شب های تابستانی در ایوان می دوستإِنﱠدارد اللﱠهَ» جَمیِلٌیُحبِالْجَمَال« - مجلسی بی تا: - 92/70 نشستند. ایوان، فضایی مسقف بود که از سه طرف محدود و از یک و از طرف دیگر عالم غیب مظهر صفات جمال خداوند است و هیچ طرف به فضای باز مشرف میشد.نقص و عیبی در آن وجود ندارد.

-1سبک زندگی اسلامی      

 زیباترین صورتخَلَقَخلقالسﱠماواتِکردهاست »وَ الْأَرضْ بِالْحَقﱢ وَ صَوﱠرَکُمْ فَأَحْسنَ صُوَرَکُمُ« - التغابن: - 3هنگامی که هنرمند و معمار با هر انسانی جهان بینی خاصی نسب به عالم و موجودات آن دارد نیت خالص و تهذیب نفس به شهود عالم غیب نائل شود آنچه بر او که این جنبه انسان، همان جنبه تفکر و اعتقادی اوست. طبق همین الهام میشود و در قالب خیال و حس در میآید زیباترین است و اثری جنبه تفکر باید ها و نباید های رفتاری و اخلاقی و عملی خاصی برای هم که خلق میکند زیبایی والا و ماندگاری خواهد داشت. چنانکه انسان مطرح میشودمثلاً شخصی که اعتقاد به خداوند و دین اسلام برخی مساجد و آثار تاریخی بعد از صدها سال هنوز زیبایی خاص دارد ملتزم به رفتن به مسجد و اجتناب از خوردن شراب میشود؛ و خود را دارند.    
شخصی که اعتقاد به مسیحیت دارد ملتزم به رفتن به کلیسا و غسل طبق این معنا معماری اسلامی از سنخ الهام و شهود عالم معنا تعمید میشود. این جنبه از زندگی انسان را میتوان فرهنگ نامید. در میباشد. از این رو هرچه انسان در فضای معنوی تری سیر کند و مرحله بعد طبق هر اعتقاد و تفکر خاص ساختار خارجی و ابزاراعتقاد و عمل والا تری داشته باشد و تخلق به اخلاق الهی پیدا کند،خاصی تولید میشود تا مسیر رسیدن به اهداف اعتقادی و فرهنگی حقایق غیبی والا تری به او الهام خواهد شد و هنر و معماری او نیزخاص را میسر کند. شخص مسلمان برای عبادت خود، مهر و سجاده اسلامی تر خواهد بود. از طرف دیگر اثری که حاصل میشود انسان را و مسجد میسازد وشخص مسیحی، صلیب و مجسمه و کلیسا به یاد خدا و در راستای فلسفه خلقت انسان قرار می گیرد که فرمود میسازد.

این بخش از زندگی انسان که بخش سخت افزاری است را »و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون - «الذاریات: - 5 - خلق نکردم بخش تمدنی گویند؛ بنابراین زندگی انسان دارای سه حیطه تفکر، جن و انسان را مگر برای عبادت کردن - . از این رو اگر شهری با این فرهنگی و تمدنی است . معماری ساخته شود میتوان آن را شهر سازی اسلامی نامید. شهری سبک زندگی عبارت است از مجموعه حیطه فرهنگی و تمدنی زندگی    که مسیر رشد و معنویت را برای ساکنان خود مهیا میکند.انسانی که ارتباطی عمیق با حیطه تفکر انسان دارد؛ بنابراین بین با این وجود، هنر و معماری اسلامی فقط از این جهت اسلامی نیست جهان بینی با سبک زندگی ارتباطی دو طرفه وجود دارد.