بخشی از مقاله
چکیده
اخلاق و فضیلت اخلاقی که کمال و سعادت انسان به آن بستگی دارد، مهمّ ترین و اساسیترین مسألهی بشریت از آغاز خلقت تا به امروز است و در ادیان و آثار نویسندگان شرقی و غربی قبل از اسلام و بعد از آن به آن پرداخته شده است. مولوی با آراسته کردن خود به اخلاق حسنه و با شناخت فطرت انسانها به نصیحت و پند و اندرزها مخاطبان پرداخته است.
این شاعر بزرگ وارسته با ایجاد سِنخیت بین روح و رواَن و بیانات و رفتارهایش توانسته، قلب انسانها را نرم کند و آنان را با خود همگام نموده ، با پروردگارشان پیوند دهد. روش تربیتی وی مستقیم همراه با پذیرش و احترام به انسانیت انسان بوده و اصلاح و تغییر رفتار دیگران را با رویکرد تربیتی مبتنی بر تغافل و مدارا و استفاده از تمثیل انجام میداده است. صبر از مهمترین مضامین عرفانی و مفاهیم اخلاقی موجود در مثنوی معنوی است که در این پژوهش، بر آن هستیم به تحلیل آن از دیدگاه مولوی بپردازیم.
مقدمه
صبر، یکی از آموزه های اخلاقی است که در قرآن کریم و احادیث بر آن تأکید فراوانی شده است. صبر در لغت به معنای حبس و بازداشتن است. هر گاه کسی خویشتن را از فعلی اختیاری باز دارد صبر کرده است. علاو بر این، به معنای شکیبیدن، شکیبایی، شکیبایی کردن، پائیدن و نقیض جزع است - دهخدا،:1442 ذیل واژه صبر - در لغت نامه-های عربی آمده است الصبر: نقیض الجزع. و الصبر: نصب الإنسان للقتل، فهو مصبور، و صبروه أی نصبوه للقتل. و الصبر أخذ یمین إنسان در اصطلاح عبارت است از: ثبات نفس و اطمینان آن،و مضطرب نگشتن آن در بلایا و مصائب، و مقاومت کردن با حوادث و شداید، بهنحوی که: سینه او تنگ نشود.و خاطر او پریشان نگردد.و گشادگی و طمانینه که پیش از حدوث آن واقعه است زوال نپذیرد. پس زبان خود را از شکایت نگاهدارد و اعضای خود را از حرکات ناهنجار محافظت کند و این صبر در شداید است که ضد آن جزع است.
در قرآن کریم بر صبر و شکیبایی در مقابل حوادث تلخ زندگی تاکید شده است: »واصبر علی ما اصابک« - لقمان. - 17/ از این روی که خداوند در همه احوال همراه صبر پیشه کنندگان است. هم چنان که در آیه ی دیگری آمده است« - انفال - 46 / وصبر و استقامت کنید که خداوند با استقامت کنندگان است؛ علاوه بر این، آیه های بسیاری وجود دارد که در آن، »صبر« و »صلاه« در کنار هم قرار گرفته است و این امر، نشان دهنده آن است که یکی از شیوه های صبر، نماز خواندن است.
بقره - 45/ « - بقره - 153 / که معنی آن چنین است: ای کسانی که ایمان آورده اید مدد جویید به صبر کردن در مصائب و خواندن نماز، البته خدا با صبرکنندگان است.
« - لقمان - 17 / لقمان در مقام پند به فرزندش گوید: ای پسرک من! برپا دار نماز را و امر کن مردم را به نیکی. و بازدار از ناشایست و بدی. و صبر کن بر آنچه رسد
تو را از شداید روزگار، که البته این امور لازمه اراده قوی در کارهاست.
روایتی از پیامبر اسلام - صلی االله علیه وآله - نقل شده است که ایشان فرموده اند :
صبر بر سه گونه است: صبر بر مصیبت، صبر بر طاعت و صبر بر معصیت کسی که صبر بر مصیبت کند و آن را با شکیبایی و صبر جمیل تحمل نماید، خداوند سیصد درجه برایش می نویسد که فاصله میان هر درجه همانند فاصله آسمان و زمین است و هر کس صبر بر اطاعت کند، خداوند ششصد درجه برایش می نویسد که فاصله هر یک با دیگری همانند فاصله انتهای زمین تا عرش خداست. و هر کس صبر بر معصیت کند،خداوند نهصد درجه برایش می نویسد که فاصله هر یک با دیگری، همانند فاصله منتهای زمین تا منتهای عرش خداست.«
در حدیثی که در نهج البلاغه در کلمات قصار آمده است از امام امیرمؤمنانعلی علیه السلام درباره ایمان پرسیدند امام در جواب فرمود: »الایمان علی اربع دعائم، علی الصبر والیقین والعدل والجهاد; ایمان بر چهار پایه قرار دارد: بر صبر و یقین و عدالت و جهاد.« سپس افزود »والصبر منها علی اربع شعب، علی الشوق والشفق والزهد والترقب - «نهج البلاغه/حکمت - 30
صبر نیز بر چهار پایه استوار است; بر شوق و ترس و زهد و انتظار.« - شوق به بهشت و پاداشهای الهی، و ترس از کیفرها و دوزخ، که مایه حرکتبه سوی خوبیها و پرهیز از بدیها است - و زهد و بیاعتنایی نسبت به زرق و برق دنیا که سبب میشود انسان مصائب را ناچیز شمرد، و انتظار مرگ و پایان زندگی که انسان را به انجام اعمال نیک تشویق میکند. مولوی، در لابهلای آثار خود به این فضیلت اخلاقی توجه دارد و همواره انسان را به سوی این مقوله فرا میخواند. از نگاهِ مولوی، صبر رمزی است برای کامیابی و رستگاری آدمی. همچنین وی برای صبر نتایجی را قائل میشود از جمله اینکه صبر زداینده غصه و اندوه از لوحِ دل است و نیز صبر را دست آویزی میداند که انسان را به تمامی آرزوهای خویش میرساند و موجب کمال معنوی آدمی میشود.
بحث و بررسی مولانا در مثنوی ضمن بیان مسائل مربوط به سیر و سلوک و تعلیم آن بر صبر بسیار تکیه می کند و در سرتاسر مثنوی با آوردن آیات قران و احادیث پیغمبر و همچنین آوردن تمثیل ها و حکایات فراوان نسبت به آن به عنوان یک عامل مهم و حرکت آخرین در سیر الی االله - طریقت - بسیار اهمیت می دهد.
