بخشی از مقاله
چکیده
عقل، گوهر گرانبهایی است که موجب تمایز انسان از سایر موجودات می شود. اما همسو با »برخورداری« از عقل، باید به »بهره برداری« از عقل نیز توجه کرد. »نحوه« و »چگونگی« بهره برداری از عقل موجب ایجاد تمایز و تفاوت بین انسانها، گروه ها و جوامع مختلف بشری می شود. یکی از نکات مهمی که در جوامع دینی، نحوه و چگونگی بهرهبرداری از عقل را تحت تاثیر قرار میدهد، گزینههای ارتباطی »عقل« با »دین« میباشد. در این مقاله به تبین چهار گزینه ارتباطی بین عقل و دین - نقل - پرداخته شده که هریک از آنها دارای آثار مختلفی نسبت به روند پیشرفت و توسعه کشور میباشند. بدین معنی که بعضی از آنها را باید بعنوان مانع اصلی و بعضی دیگر را راهگشا برای پیشرفت و توسعه ملی محسوب نمود.
ادعای اصلی این نوشتار پژوهشی اینستکه چالشهای عقلانیت نخبگان سیاسی، حاصل عدم انتخاب گزینه مناسب بین رابطه عقل با دین میباشد و این امر موجب ایجاد مانع در راه پیشرفت و توسعه میشود. چرا که گزینههای نامناسب ارتباطی بین عقل با دین - نقل - ، توانایی»حل« فعالانه »مسائل« مربوطه در حوزههای مختلف را ندارند. بعنوان نمونه به تجزیه و تحلیل وضعیت مقایسه ای »مسئله« مهار نرخ تورم در ج.ا.ایران و سایر کشورهای جهان در طی سه دهه گذشته پرداخته شده است. روند عمومی در اکثر کشورهای جهان مبتنی بر حل مسئله تورم می باشد، اما این مسئله در ج.ا.ایران حل نشده است. این قبیل موارد را باید بعنوان موانع اصلی پیشرفت و توسعه ملی محسوب نمود که ریشه در چالش های عقلانیت نخبگان سیاسی دارد.
غلبه بر موانع پیشرفت، موکول به غلبه بر این چالشهاست. بدین معنی که باید به گزینه ارتباطی مناسب برای بهرهگیری از تمامی ظرفیتهای عقل و خردورزی در پرتو تعالیم دینی تلاش نمود. گزینه مناسب ارتباطی بین عقل با دین - نقل - ، بهرهگیری از تمامی ظرفیتهای عقل را در بر دارد که متضمن تثبیت نقشهای »کشف کنندگی« و »مستقل« برای عقل است. این امر گره اصلی پیشرفت و توسعه ملی را باز خواهد کرد.
بیان مسئله:
یکی از دغدغههای اصلی نخبگان سیاسی کشورها، دستیابی به پیشرفت و توسعه پایدار میباشد. هر کشوری در این مسیر از یکسو با مانعها، چالشها و محدودیتها مواجهه دارد و از سوی دیگر نیز برخوردار از زیر ساختها، فرصتها و ظرفیتهای مختلف و گوناگون است. ج.ا.ایران نیز دارای قابلیتها، ضعفها، فرصتها و چالشهای مختلفی برای نیل به پیشرفت و توسعه پایدار است. این مقاله پژوهشی درصدد پاسخ به پرسش»اصلیترین مانع و چالش پیشرفت در ج.ا.ایران چیست«؟ میباشد.
فرضیه پژوهش نیز مبتنی بر اینستکه »چالش های عقلانیت نخبگان سیاسی، اصلیترین مانع پیشرفت و توسعه ج.ا.ایران محسوب میشود.« در شرح فرضیه مزبور باید گفت که چالشهای عقلانیت را از چند زاویه میتوان مورد بحث و بررسی قرار داد. بدین معنی که گاه» عقلانیت« در تبین رابطه با اسناد بالا دستی و »نقل« همچون قرآن و سنت و گاه در عدم رعایت اجزا و لوازم بنیادی پائین دستی تعقل و تفکر، دچار چالش و کاستی میشود. هر یک از این وضیعتهای دوگانه، بستر ساز ظهور و بروز موانع مختلف و گوناگون در مسیر پیشرفت و توسعه پایدار میگردند و حتی زمینههای بهرهگیری از قابلیتها و فرصتها را نیز زایل میسازند در این مقاله به تببین چالشهای عقلانیت از زاویه و نگاه اول پرداخته خواهد شد.
در این راستا باید افزود چهار گزاره کلان در خصوص روابط دین و عقل مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد. برای آزمون فرضیه، ابتدا به شرح اجمالی جایگاه و شان عقل در معارف دینی و اندیشههای بشری، مرزهای »برخورداری« و چگونگی »بهره برداری« از عقل و سپس به تبیین انواع گزینه های روابط دین با عقل پرداخته می شود. در ادامه نیز آثار بنیانی و استراتژیک پذیرش گزینه مناسب از میان انواع روابط دین با عقل تشریح گردیده و توانایی و یا عدم توانایی نسبت به حل مسئله ای همچون تورم در ج.ا.ایران و سایر کشورهای جهان مورد ارزیابی و تجزیه و تحلیل قرار می گیرد.
- 1 جایگاه و اهمیت عقل
»عقل« در معارف دینی و اندیشههای بشری، ازجایگاه ویژه و اهمیت فراوانی برخوردار است. »عقل« از دیدگاه معارف اسلامی، گوهر گرانبهایی است که موجب تمایز انسان از سایر موجودات میشود. پیامبر عظیمالشأن اسلام - ص - ، درباب ارزش و اهمیت عقل میفرمایند: »ما خلقا... خلقاً اکرم علیه من العقل«؛ یعنی »خداوند آفریدهای بالاتر از عقل نداشته است.« و نیز اوّل» ما خلق االله العقل« یعنی »اولین آفریده خداوند، عقل است« - راغب اصفهانی، . - 849 :1363 حضرت علی - ع - نیز درباره ارزش عقل میفرمایند: »انما خاطب ا... العاقل« که یعنی »خداوند فقط خردمند را مورد خطاب قرار داده است« - تحف العقول:. - 516 در تفسیر حدیث مذکور، اندیشمندان اسلامی گفتهاند که خداوند متعال دارای صفات مختلفی است که یکی از آنها صفت »تکلم« است. صفت »تکلم«، وجود مخاطب معقول را طلب میکند. لذا تکلم خداوند، بر شأن و مرتبه والای انسان نسبت به سایر موجودات دلالت دارد.
از امام کاظم - ع - نقل شده است که آن حضرت به هشام فرمود: »ای هشام خداوند برای بندگانش دو راهنما قرار داده، یکی ظاهری و دیگری باطنی، امّا راهنمای ظاهری رسولان و انبیاء و ائمه اند و راهنمای باطنی عقل است« - اصول کافی، ج. - 16 :1 از امام صادق - ع - نیز نقل شده است که فرمود: »پیامبر حجت خداوند بر بندگان است و عقل بین بندگان و خدا حجت است - همان: . - 25 همانطور که ملاحظه میشود، عقل در معارف دینی دارای اهمیت والایی است و حجت باطنی حق تعالی محسوب شده و بهعنوان شاخص، ملاک و معیار اصلی تمامی رفتارها و کارکردهای دینی و اخلاقی در عرصه های فردی و اجتماعی انسان معرفی شده است.
حضرت پیامبر - ص - در این باره میفرمایند: »هرگاه خواستی کاری را انجام دهی آن را با آگاهی و خردمندی انجام بده و بپرهیز از اینکه کاری را بدون دقّت و آگاهی انجام دهی. زیرا خداوند بزرگ میفرماید: همانند آن زن که رشته تابیده خود را پنبه کرد، مباشید« - بحار الانوار، ج . - 110 :7 به موازات این امر باید گفت که عقل در »اندیشه بشری« نیز دارای جایگاه ویژهای است. روشنفکران غربی عقلانیت و خردورزی را عامل اصلی تفکیک دوران قدیم و جدید در تاریخ زندگی انسان محسوب می نمایند. بدین معنا که احساسات، تعصبها و سنّتها از ویژگی های دوران قدیم، عقلانیت و خردورزی از اصلیترین ویژگی دوران جدید و عصر مدرنیسم محسوب میشود - احمدی،. - 9:1383 تفکیک مزبور، اهمیت ویژه و والای عقل را در اندیشههای بشری، نمایان میسازد.
- 2 مرزهای »برخورداری« و چگونگی »بهرهبرداری« از عقل
دقّت و تأمل در مفهوم اصلی و کارکردهای عقل، ما را به این نکته مهم رهنمون میسازد که شأن »والا« و همچنین مرزهای »تمایز« انسان تنها منوط به »برخورداری« از عقل نمی باشد، بلکه رمز برتری انسان را باید در حلقه تکمیلی دیگری جستجو کرد. چرا که بهرغم برخورداری همه انسانها از عقل، اوضاع افراد، گروهها و جوامع، تفاوتها و اختلافاتی فاحش و اساسی با یکدیگر دارند. دستهای در فقر و فلاکت و دستهای در وضعیت بهتر هستند. دلیل و علت این وضعیتهای متفاوت چیست و ریشه این اختلافات در کجاست؟
