بخشی از مقاله
چکیده
جایگاه فرش دستبافت ایران در میان انبوه هنرهای سنتی و دستی بر جای مانده از تاریخ فرهنگ و هنر ایران، در چنان مرتبهای قرار دارد که از آن به عنوان شناسنامه فرهنگی کشور یاد میشود. این محصول از دیرباز به عنوان مهمترین کالای صادراتی به دنیای خارج به شمار میآمده است. از جمله مناطق قالیبافی در ایران که فرش دستبافت آن شهرت جهانی داشته قهستان، یکی از مراکز قالیبافی شهرستان بیرجند، بوده است؛ به طوری که اغلب سفرنامه نویسانی که از این منطقه بازدید به عمل آوردهاند، ضمن تمجید از قالی شهر بیرجند، قالیبافی در شهر قهستان را ستودهاند. قالی شهر قهستان از حیث نقشه و طرح چندان غنی نیست و مهمترین طرح اکثر قالیهای بافته شده این منطقه، طرح لچک و ترنج با نقشمایههای اسلیمی، ختایی و ریزهماهی است. با این وجود، علاوه بر طرح لچک و ترنج، طرحهای دیگری از جمله طرح درختی نیز تولید میشده است. نقش غالب قالیچههای درختی شهر قهستان، نقش درخت سرو است که برای پر کردن فضا از نقوش گیاهی و حیوانی نیز در بافت آن استفاده میشده است. با توجه به اینکه قالیچه درختی با بافت انبوه تولید نمیشده، احتمال میرود به دلیل کیفیت بالای بافت فرش در شهر قهستان، این قالیچهها سفارشی بوده باشد. در این پژوهش ضمن معرفی دو قالیچه درختی شهر قهستان و نمادشناسی آن، به پیشینه قالیبافی منطقه مورد مطالعه پرداخته شده است. روش تحقیق در این پژوهش به صورت توصیفی و تحلیلی بوده که دادههای آن از طریق مطالعه کتابخانهای جمعآوری شده است.
اهداف پژوهش:
· معرفی پیشینه قالیبافی در شهر قهستان.
· نمادشناسی نقش درخت در قالیچههای قهستان.
سوالات پژوهش:
· نوع نقوش به کار رفته در قالیبافی قهستان کدامند؟
· نقوش و عناصر نمادین در قالیچه درختی شهر قهستان تا چه اندازه نشأت گرفته از تفکرات و اعتقادات ملی و مذهبی بافندگان بوده است؟
واژگان کلیدی: قهستان، قالی، درخت سرو، نماد، نقش.
مقدمه
ذوق و خلاقیت هنری هر جامعهای از سنن زندگی و سوابق تاریخی و محیط زیست آحاد آن قوم ریشه و الهام میگیرد و غالباً این ذوق و استعداد در یک و یا چند رشته خاص به گونهای متبلور میشود که رقابت جوامع دیگر با آن ملتها و اقوام در آن رشتهها به دلایل متعدد تا حدودی دشوار و شاید عبث میگردد. از جمله هنرهایی که در این سرزمین به مرور زمان به درجه کمال و استادی رسیده و ذوق هنرمند ایرانی را در پهنه آن فرصت تجلی وافر یافته، هنر قالیبافی است - واعظی، - 7 :1382 و اغراق نیست اگر گفته شود که سالها بیگانگان، ایران را به پشتوانه قالیهای نفیس و گران قیمت میشناختند - بیگی، :1365 . - 271 با مطالعه قالی ایرانی و بررسی نظام صوری و بصری آن میتوان به این مسئله پی برد که فرش دستبافت ایرانی، سراسر نماد است و شکلها و فرمها در پس ظاهر زیبای خود معنای عمیقی به همراه دارند - افروغ، . - 130 : 1390
طبیعت، نخستین اسباب دنیوی تجلی ساحت الهی برای انسان است. در این میان کمتر چیزی است که بتواند زودتر از درخت، اندیشه کمال را به ذهن آورد، زیرا درخت برای نیل به کمال رشد، امکان مکانی و زمانی داشته است، زیرا شاخههایش به بیرون و بالا متوجه است، کمال آن بسته نیست، بلکه باز است - اخوت و تقوایی، -1388 ب: . - 13 مفاهیمی نظیر درختان در بهشت اهمیتی خاص دارند، گیاهان در رستاخیز شرکت میکنند و در حقیقت همه این جنبههای مختلف از نمایانترین توصیفها گرفته تا مفهوم باطنی و مفهوم درخت زندگی به نوعی بیانگر صورتی از یک نظام اعتقادی یا فکری است که در گذر زمان فرسوده نمیشوند، بلکه حیات خود را در پهنه آیینها و سنتهای مردمی ادامه میدهند، کارکردهای کهن خود را همچنان در جامهای همگون با گذشته حفظ میکنند و محتوای غنی و سرشار آنان، همچنان در ابعاد معنوی و مادی زندگی انسانها به صورت آیین تجلی میکند - فربود و طاووسی، . - 44 :1381
از جمله درختانی که در اکثر هنرها مورد استفاده قرار گرفته و دارای ریشه اعتقادی، اسطورهای و مذهبی است، درخت سرو بوده، درخت سرو در میان عناصر طبیعی به استواری و مقاومت شناخته میشود و همین باعث شده که افسانهها، باورها و آئینهایی در ارتباط با سرو از زمان کهن تاکنون به وجود آید - کوهزاد، . - 7 :1389 در قالیبافی هر منطقه بی شک عناصر ملی و مذهبی نقش داشته است و تاثیر آن را میتوان بروی این هنر دید. یکی از مراکز قالیبافی در شرق ایران، شهر بیرجند است3 که با مراکز قالیبافی خود، شهر قهستان و مود نقش بسزایی در شناخت فرش ایران، در جهان داشته است. در این پژوهش سعی بر شناخت پیشینه قالیبافی شهر قهستان و نماد شناسی دو قالیچه درختی هستیم. هنر و ذوق طراحان و بافندگان این دو قالیچه همراه با به کارگیری رنگهای ثابت، مصالح مرغوب و نقشههای جاذب و دل انگیز باعث شده تا این دست بافته، از جمله قالیچههای منحصر به فرد باشد و با بهرهگیری از اعتقادات ملی و مذهبی خود نقوشی را بروی این قالیچهها مورد استفاده قرار دادهاند، هرچند ریشه این نقوش نشات گرفته از هنر قبل از اسلام است، ولی برای موجه کردن جنبه مذهبی، آن را با اعتقادات خود تطبیق داده و نقوش مورد استفاده در واقع علاوه بر سنت، رنگ و بوی مذهبی میگیرد، به طوری که این نشانها در مراسم مذهبی این بافندگان نیز نمود پیدا میکند.
پیشینه پژوهش
در مورد قالیبافی منطقه بیرجند و به ویژه شهر قهستان در کتابهای مختلف در مورد فرش ایران به صورت مختصر به قالیبافی در این منطقه پرداخته شده و از جمله تالیفاتی هم که در رابطه با قالیبافی این منطقه به طور مستقل چاپ گردیده است میتوان به کتاب، بر کویر سبز جنوب فرش خراسان - صور اسرافیل، - 1383، برگی از قالی خراسان - ژوله، - 1375، کتابهای -3 لازم به ذکر است که طی سالهای گذشته براساس آخرین تقسیمات کشوری، محدوده مرزی بسیاری از مراکز معروف قالیبافی منطقه بیرجند که زمانی زیر مجموعه بخشهای این شهرستان بوده، تغییر کرده است. در حال حاضر مراکز بافت منطقه بیرجند، در سه شهرستان بیرجند، سربیشه و درمیان واقع شدهاند.
تاریخ محلی مثل بیرجندنامه - رضایی، - 1381، نگین کویر - بهنیا، - 1381، جغرافیای شهر بیرجند - احمدیان، - 1374 اشاره کرد که در بیشتر این کتاب به نقشهای مورد استفاده در قالیبافی این منطقه، نوع دار قالیبافی، نوع گره، رنگهای مورد استفاده در بافت قالی و معرفی بافندگان این منطقه پرداخته شده است و سفرنامههایی همچون سفرنامه خراسان و سیستان - ییت، - 1365، سفرنامه ژنرال سرپرسی سایکس یا ده هزار میل در ایران - سایکس، - 1336، شرح سفری به ایالت خراسان و شمال غرب افغانستان - مک گرگر، - 1366، سفرنامه اعتصام الملک خانلرخان - میرزا خانلرخان، - 1321، ایران و قضیه ایران - ناتانیل کرزن، - 1362 که بیشتر از فروش دستبافتههای این منطقه در بازارهای اروپایی و نقوشی که به کار میبرند، بحث شده است. علاوه بر این مقالاتی همچون فرش بیرجند - برآبادی، - 1386، قالی و قالیبافی در شهرستان بیرجند - بهنیا، - 1379، نقش و نگارهای قالی بیرجند - وجدانی، - 1379، بررسی تغییرات فرشهای ریزهماهی در شهرستان بیرجند طی دهههای اخیر - صفاران و دیگران، - 1393 و کتب مقالات دیگری که به صورت پراکنده به معرفی قالیبافی این منطقه و نقوش مورد استفاده پرداختهاند، ولی هیچ یک از تالیفات به نماد پردازی نقوش این منطقه نپرداختهاند و این اولین تحقیق است که به نماد پردازی نقوش درختی در شهر قهستان بحث میکند.
پیشینه قالیبافی در قهستان
شهر قهستان به مرکزیت بخش قهستان، شهری کوچک با سهمی قابل توجه در فرهنگ فرش دستباف که امروزه جزء شهرستان درمیان و در 65 کیلومتری شمال شرق شهر بیرجند در مختصات 59 درجه و 42 دقیقه طول جغرافیایی و 33 درجه و 9 دقیقه عرض جغرافیایی و ارتفاع 1962 متر از سطح دریا قرار دارد - سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، . - 69 :1388 این شهر
در درّهای نسبتا وسیع و کوههایی کم ارتفاع واقع شده است.
قبل و اندکی بعد از جنگ جهانی اول در ناحیه قهستان مقدار قابل ملاحظهای فرشهای ارزان قیمت ولی جالب توجه تهیه میشد. اغلب این فرشها طرحهای سرتاسری تکرار شونده داشت و گاهگاه در آنها طرحهای ساده از نوع ترنج نیز مشاهده میگردید. این فرشها در کشورهای مغرب زمین به فرشهای قاین یا خراسان شهرت داشت. گرچه مقدار زیادی آنیلین در رنگ آمیزی آن به کار برده میشد و همه آن با گره جفتی بافته میشد، ولی در اروپا فروش خوبی داشت. بازارهای اصلی این فرش در اروپا آلمان و فرانسه بود. به گفته سیسل ادواردز کار قالیبافی در این زمان در شهر قهستان و در حدود 15 روستای مجاور آن صورت میگیرد و در هر یک از این روستاها یک یا دو دستگاه وجود دارد - ادواردز، . - 195 :1368 سرپرسی سایکس
