بخشی از مقاله
چکیده
علامه دهخدا، ادیب مرد سیاست، یکی از چهرههای ماندگار ادبیات معاصر و از روشنفکران نهضت مشروطه است. مجموعه مقالات دهخدا تحت عنوان »چرند و پرند« و همین طور »دیوان اشعارش«، نه تنها در بین مردم محبوبیت خاصی دارد، بلکه از دیدگاه ادبی نیز دارای ارزش و اهمیت والایی است. اشعار و مقالههای طنزآمیز دهخدا بیتردید در زمرهی شاهکارهای ادب فارسی به شمار میآید.
در این مقاله نخست ابعاد شخصیتی و عرصههای مطالعات ادبی علامه دهخدا معرفی شده و سپس با تمرکز بر بعد شعر و شاعری وی، پس از بیان ویژگیهای عصر مشروطه، به تاثیر آن بر نثر و بخصوص نظم در این دوره پرداخته شده است. در ادامه به تحلیل یکی از اشعار انتقادی دهخدا »آکبلای« پرداخته شده است. در این شعر، دهخدا با مهارت و شیوه خاص خود، کبلائی را منادا قرار میدهد و زبان به انتقاد از شخصیت کبلائی میگشاید.
در این بین نه تنها کبلائی را به مخاطب معرفی میکند، بلکه در پس شخصیت کبلائی و فعالیتهای او، خود دهخدا و فعالیتهایش را معرفی میکند و در نهایت از اوضاع جامعه انتقاد میکند. انتقاد دهخدا از فقر، رواج بی غیرتی و سرگرم بودن حکام به لهو لعب و بی خبری آنان از اوضاع مردم، رواج رشوه، نبود قانونی که به داد مردم مظلوم برسد، است. امید او به اصلاح این مشکلات، که آنقدر بعید است که گویی در تن مرده جان تازه بدود، اشاره انتقاد آمیز دهخدا به اوضاع اجتماع است.
مقدمه
علامه علی اکبر دهخدا از جمله شخصیتهای برجسته ادبی و اجتماعی معاصر ایران است
دهخدا دارای شخصیتی چند بعدی است، در کنار فعالیتهای سیاسی، در چندین عرصه از مطالعات ادبی از جمله روزنامهنگاری، طنزپردازی، فرهنگ نویسی، ترجمه، تصحیح و شاعری قلم زده است. بعد شاعری دهخدا به گونه ای در سایهی دیگر ابعاد شخصیتی او قرار گرفته و کمتر مورد بحث و نظر بوده است
در واقع شاعری چهره ارزشمند دیگر استاد است که شاید در این چهره چندان شناخته نشده باشد. شعرهای وی با توجه به خصوصیات ادبی مثل آرکائیک بودن، عامیانهگویی و نوسرایی به سه گروه تقسیم میشود. برخی از آنها در قالبهای کلاسیک و قدیمی شعر پارسی است؛ گروه دیگر شعرهای عامیانه یا »احمدا« است که در آنها به زبان محاوره و ادبیات شفاهی مردم و مثلها و ضربالمثلها توجه شده است؛ و گروه سوم اشعار او، شعرهای نو است که در آنها گرایش به تازگی دیده میشود و به لحاظ موضوع، قالب، عنصر خیال و عناصر دیگر شعر، جدید است.
پیشینه پژوهش
از پژوهشهای صورت گرفته در این ارتباط میتوان از مقاله محمود بشیری یاد کرد که به بررسی جایگاه علامه دهخدا در شعر معاصر پرداخته است. نویسنده معتقد است نکته قابل توجه در خصوص شعر و شاعری مرحوم استاد دهخدا، پیشرو بودن ایشان در تحول شعر معاصر است و در ادامه بیان میدارد قدیمی ترین نمونهی شعر تحول یافته معاصر از جنبه لفظ و معنا، قالب و وزن و قافیه، مخاطب، نگاه و جهت گیری فکری و اجتماعی، همچنین به کارگیری زبان محاوره ای مردم در شعر، از آن اوست
پژوهش دیگر به بررسی بن مایههای پایداری در دیوان دهخدا پرداخته و بیان داشته است که علی اکبر دهخدا به عنوان نویسنده، روزنامه نگار و شاعر، با انتشار سرودههای خود در روزنامهها، نقش پر رنگی در بیداری مردم و دعوت آنها به مبارزه در مقابل حاکمان جبار، ایفا نموده است
در مقاله ای دیگر نویسندگان به بررسی طنزپردازی در مقالات »تنکیت و تبکیت« عبداالله ندیم و » چرند و پرند« دهخدا پرداخته اند؛ جمع بندیها حاکی از آن است که با وجود اختلافهای اندکی که از نظر محتوایی و ساختار زبانی با هم دارند، ولی ویژگیهای مشترک فراوانی دارند؛ در واقع نوشته-هایشان زبان حال مردمان آن روزگاران و استعمارستیزی آنها است و هر دو از دخالت بیگانگان در امور داخلی کشور شکایت کرده اند
از دیگر پژوهشهای مرتبط در این زمینه میتوان از نقد و بررسی مسمط دهخدا بر اساس رویکرد ترامتنی - صباغی، - 1393، نگاهی به کنایه در دیوان علامه علی اکبر دهخدا - خیرخواه و همکاران، - 1392، مضامین سیاسی و اجتماعی در شعر مشروطه - خاتمی، - 1380، شعر عرفانی و صوفیانه در دورهی مشروطیت - رضی و قلی زاده، - 1392، سیر تحلیلی شعر مقاومت در ادبیات فارسی از مشروطه تا شهریور 1320 - بصیری، - 1376، تاثیر طنزنویسان اران - آذربایجان - بر طنز دوره مشروطه - صابر و نسیم شمال/ جلیل محمد قلی زاده و دهخدا - - مختاری ثمرین، - 1388، تاثیر مکتب ادبی رمانتیسم غرب بر ادبیات منظوم و منثور دوره مشروطه - عزیزی، - 1390، نگاهی تطبیقی به شعر »ای مرغ سحر« دهخدا و »به یاد آر« آلفرد دو موسه - جوادی، - 1389، بررسی طنز در شعر دوره مشروطه با تاکید بر اشعار نسیم شمال، دهخدا و ایرج میرزا - باقری، - 1390، جستاری در سبک شعرای طنزپرداز عصر مشروطه با تکیه بر افشاگری و آگاهیبخشی - ساکنیان دهکردی و همکاران، - 1396، نام برد.
عصر مشروطه و نظم در این دوره
ایران دوران مشروطه، روزگار پرحادثه و خبرخیزی بود که قلم نویسندگان و شاعران آزادیخواه در جهت آگاه کردن مردم و جهت دادن به جنبشهای انقلابی و نیز ثبت این حوادث و رخدادها نقش آفرین شد
در دوره مشروطه بیشتر به نثر توجه شد، زیرا نثر بستر مناسب تری برای بیان عقاید و افکار نوین بود، در ابتدا، کم و بیش نظم به همان روش و اصول قدما سروده میشد و بعدها، همان تغییراتی که در مضمون نثر ایجاد شده بود، مانند: آزادی خواهی، حب وطن، عدالت و انتقاد از حکام، در نظم نیز رسوخ کرد.
با این تفاوت که عده ای از ادبا به طرفداری از قواعد و اصول کهن در مقابل عده ای که طرفدار نو شدن قالب و مضمونهای شعری بودند، قرار گرفتند و همین کشمکش باعث خلق آثار ارزشمندی شد که مطالعه و بررسی آن خارج از حوصله این تحقیق است. شعر فارسی از لحاظ حوزه مضمون دارای گستردگی و تنوع بسیار است که همزمان با جنبش مشروطه مضامین شعری نیز تغییر و تحول یافت، بعضی از مضامین کهن دوباره احیا شد و یا انواع جدیدی چون شعر نمایشی و میهنی پا به عرصه ظهور گذاشت. به واسطه تاثیر ادبیات غربی و آشنایی با علم نقد نوین، شعر مشروطه هم به لحاظ اسلوب و هم به لحاظ موضوع تغییر یافت و از شعرهای مدحی و توصیفات طبیعت و شرح عشقهای خیالی دوری گزید
از اساسی ترین درونمایههای شعر مشروطه میتوانیم به ناسیونالیسم، ملت گرایی، به رسمیت شناختن حق حاکمیت ملت، آزادی خواهی، مبارزه با استعمار روس و انگلیس، مبارزه با استبداد، قانون خواهی و حقوق بشر، اندیشههای اتحاد اسلامی و انتقاد از اوضاع اجتماعی اشاره کرد.
