بخشی از مقاله
چکیده
اندیشه حقوق بشر بر تصور ویژه ای از انسان و جامعه انسانی استوار است و از دیدگاه های خاصی نسبت به هستی، معرفت و حقوق مایه می گیرد. علامه محمدتقی جعفری - ره - از جمله اندیشمندان و فیلسوفان معاصر است که با بهره گیری از آموزه های قرآنی و ذیل بحث فلسفه حقوق بشر به ذکر مبانی حقوق بشر اسلامی پرداخته و توجه بدان ها را زمینه ای مطلوب برای ساختن جامعه قرآنی دانسته است . مهم ترین مبانی قرآنی حقوق بشر اسلامی در اندیشه وی عبارت از مبانی انسان شناختی ، هستی شناختی ، حقوق شناختی و معرفت شناختی است.
از دیدگاه آن حکیم فرزانه برای دست یابی به حیات معقول التفات حقیقی و عملی به مبانی مذکور لازم و ضروری است و نیز معتقد است که قرآن برای انسان کرامت ذاتی قائل است و حق کرامت انسانی مبنای رسیدن به حیات معقول و توجه به تحقق مبانی فوق است و برای سامان بخشی به زندگی انسانی بر حقوق طبیعی و انسانی وی تأکید می شود . سعی نگارنده در این مقاله آن است که با ذکر مبانی قرآنی حقوق بشر اسلامی ، به تحلیل و بررسی آن ها در تفکر و بینش فلسفی علامه جعفری - ره - بپردازد و از اهمیت توجه بدان ها در رشد انسان و جامعه مطلوب انسانی با تأکید بر اندیشه های آن شریعهخِرد و دانشمند فرهیخته پرده بردارد.
کلیدواژه ها: قرآن، حقوق بشر، مبانی حقوق بشر اسلامی، علامه محمدتقی جعفری - ره - ، انسان، حیات معقول
طرح مسأله
علامه محمدتقی جعفری - ره - از جمله اندیشمندانی است که به طور بنیادی و عمیق درباره فلسفه حقوق بشر و مبانی حقوق بشر اسلامی از پرتو قرآن بحث نموده و با ذکر و بررسی مبانی حقوق بشر اسلامی به این نتیجه رسیده که ساختن یک جامعه مطلوب انسانی با توجه به حق کرامت انسانی و عملی نمودن مبانی مذکور در زندگی او امکان پذیر است و این امر می تواند راه را برای نقد مبانی و مبادی اندیشه حقوق بشر خلاف قرآن و ارزش های قرآنی بگشاید و به چالش ها و انتقادات بی پایه و اساس مرتبط با اعلامیه جهانی حقوق بشر ، که خلاف اسلام و آرمان های اسلامی است ، پایان دهد .
مهم ترین سؤالات بنیادی در این مقاله عبارت است از :
- 1 مبانی قرآنی حقوق بشر اسلامی در اندیشه علامه جعفری - ره - چیست؟
- 2 جایگاه و ضرورت توجه به مبانی حقوق بشر اسلامی در دست یابی انسان ها به حق کرامت انسانی و حیات معقول دنیوی و اخروی از منظر علامه جعفری - ره - چیست ؟
- 3مبانی حقوق بشر اسلامی در پرتو قرآن و اندیشه های فلسفی علامه جعفری - ره - چگونه قابل تحلیل است؟
اطلاعات مورد نیاز برای مقاله را با مطالعات کتابخانه ای و بررسی آرا و اندیشه های علامه جعفری - ره - و آثار گران بهای او جمع آوری نموده و با تجزیه و تحلیل آن ها به نتیجه دست یافته ایم، لذا روش تحقیق ، توصیفی - تحلیلی است.
تبیین مفاهیم محوری حق : درخصوص این واژه معانی زیاد و گاه متفاوتی عنوان شده است که به اجمال برخی از آن ها اشاره می گردد .این واژه در لغت به صورت مصدر و صفت به کار می رود . در اصل لغت هم به معنی ثبوت و ثابت است ؛ ولی در معانی دیگری نیز چون سخن مطابق با واقع و اعتقاد مطابق با واقع و کار هدف دار و شایسته و همچنین در معنای امتیاز مالی و غیر مالی هم به کار رفته است - قراملکی ، . - 130 :1387 همچنین در معانی دیگری چون راست کردن سخن یا قول یا فعل، درست وعده دادن ، یقین نمودن ، حکم مطابق با واقع ، مرادف سزا و عدل ، مال ، سهم و در معنی بهره و سهم معین ، دستمزد برای یک روز کار - مدنی ، 24 :1370 و - 25، نیز به معنای ثبوت ، ضد باطل ، وجود ثابتی که انکار آن روا نباشد و وجود مطلق و غیر تقید ، یعنی ذات اقدس باری تعالی آمده است - جوادی آملی ، . - 24 :1388
حق در فقه و اصول که بنا به نظر بعضی اندیشمندان ، یکی از منابع حقوق اسلامی است ؛ یعنی نوعی تسلط و سلطنت و شاید نوعی حکومت کردن - کریمی، . - 73 :1395 در این معنا حق دو طرف دارد و رابطه بین دو طرف ، حق نامیده می شود . حضرت علی علیه السلام می فرماید : » هیچ حقی برای کسی منظور نمی شود، مگر این که وظیفه ای بر عهده او گذارده شود و هیچ تکلیفی برای کسی درنظر گرفته نمی شود ، مگر این که در مقابل ، حقی برای او منظور شود - « دشتی ، :1379 خطبه . - 216واژه حق در آیات متعددی از قرآن کریم هم آمده است و مفسران معانی گوناگونی برای آن گفته اند : » حق در برابر باطل ، حق در مقابل ضلالت و گمراهی - یونس : - 37 ، حق در مقابل سحر و جادو - همان ، - 80 و حق در مقابل هوا و هوس - مؤمنون:. - 71
حقوق هم ادای حق کسی یا چیزی است ؛ یعنی کسی که حق کسی یا چیزی بر عهده اوست ، باید آن را ادا کند که البته با سختی نیز همراه است - جوادی آملی ، . - 29 :1388از آن جا که این واژه نوعی اعتبار برای انسان است و بما هو انسان وجود دارد ، اختیار بهره برداری و استیفا از آن را داشته و توان انتخاب دارد ، لازم است در زندگی انسانی بدان توجه شود - جوادی آملی، . - 75-76 :1375 همچنین، حق ، امری اعتباری است که به موجب آن صاحب حق شایستگی بهره وری از امری و اختصاص آن را به خود یافته و بر دیگران نیز رعایت آن لازم است - میرموسوی و حقیقت، . - 129 : 1388
از دیدگاه علامه جعفری - ره - حق عبارت از واقعیت ثابتی است که از نوعی بایستگی و شایستگی برخوردار باشد و چون بما هو انسان وجود دارد، هم اختیار بهره برداری از آن را داشته و هم بر مبنای کرامت انسانی باید بدان توجه جدی و لازم مبذول گردد - جعفری ، . - 3-4 :1378 به تعبیر دیگر ، منظور از حق ، هر واقعیتی است که در مسیر حیات انسان ها ، عامل نفع اصیل ، به معنای عمومی آن باشد و براین اساس ثابت و ماندگار است - همان ، . - 14
حقوق بشر اسلامی
رسالت دین حق ، بیان خطوط کلی زندگی و زیربناهای حیات انسان، بدون درنظر گرفتن اختلاف هاست. به سخن دیگر ، هدف از تشریع دین ، بیان مطالبی است که دارای دو ویژگی است: - 1 هدایت و سعادت انسان در گرو آن مطالب باشد ، به طوری که اخلال آن ها سبب نقض غرض بعثت پیامبران شود. - 2 این نیاز ها از طریق عادی معرفت قابل کسب نباشد .حقوق بشر اسلامی از جمله موضوعاتی است که واجد این دو ویژگی است . از این رو در محدوده دخالت دین می باشد و تبیین آن را باید از پرتو دین و ارزش های دینی انتظار داشت و نیز مبتنی بر ساخت جامعه قرآنی با اصول انسان شناسی دینی است و به همین جهت با خودخواهی های تباه کننده ، که همه ی عوامل رشد انسانی و دست یابی او به حیات معقول را به آتش می کشد و مطابق خودکامگی های جهان غرب و حقوق بشر غربی است ، ناسازگار است - جعفری ، 20 : 1378 ؛ طباطبایی ، بی تا : . - 130/2
مبانی قرآنی حقوق بشر اسلامی
با نگاهی عمیق به آیات قرآن و اندیشه های فلسفی علامه جعفری - ره - می توان فهمید که مبانی حقوق بشر اسلامی برخوردار از مبانی اصولی و پایدار و نیز مؤثر ، مطلوب و کارآمد برای انسان و جامعه انسانی می باشد و عبارتند از: »مبانی انسان شناختی، مبانی هستی شناختی، مبانی حقوق شناختی و مبانی معرفت شناختی. «
الف - مبانی انسان شناختی
تردیدی نیست که قرآن برای انسان حرمت و کرامت قائل است و حتی این حرمت و کرامت را برای فرد و شخص انسان می داند ، چنان که در آیه کریمهولقد:» کرّمنا بنی آدم و حمّلناهم فی البرّ و البحر ... - « اسراء - 70 / هر دو بخش این ادعا آمده است؛ نخست از تکریم سخن گفته است و سپس این تکریم را به بنی آدم نسبت داده است. تعبیر بنی آدم به جای انسان نشان از آن دارد که موصوف کرامت ، فرد انسان است . چنان که درولاآیهتقتلوا» النّفس الّتی حرّم االله إلّا بالحقّ - « همان - 33 / بر همین نکته تأکید شده است، اما از آن جا که قرآن گاهی همین کرامت را از انسان سلب می کند و او را در مرتبه ای پایین تر از حیوان قرار می دهد و فلسفه این کار را تعطیل مجاری ادراک و به تعبیر دیگر ندیدن و نفهمیدن واقعیت می داند - اعراف - 179 / ، نتیجه می گیریم که علت کرامت موجودیت فرد نیست.
از نگاه قرآن، انسانیت، ملازم با جاندار راست قامت نیست ، بلکه حالتی است بالقوه که به تدریج در او شکل می گیرد و با دو نماد حق و عدل مشخص می گردد - ر.ک:جعفری ،. - 29-30 :1377 هر گاه این موجود به سمت حقیقت خواهی و عدالت طلبی حرکت کند حالت انسانیت در او فعلیت یافته ، شکوفا می شود و در نتیجه حرمت و ارزش می یابد، و بر عکس ، هر چه از آن دو معیار دور شود حالت انسانیت در او فروکش کرده ، در نهایت می میرد و در نتیجه کرامت و ارزش از او سلب می شود - طباطبایی ، . - 436- 439/8 : 1381بنابراین می توانیم این گونه تعبیر کنیم که از نگاه قرآن ، فرد انسان گرچه شریف و با کرامت آفریده می شود چون حامل استعداد انسانیت است ، اما این شرافت و کرامت تابع موجودیت او نیست، بلکه تابع همان استعدادی است که در او تعبیه شده است.
در اندیشه علامه جعفری - ره - شخصیت انسانی برای رسیدن به کرامت و برخورداری از حقوق بشر اسلامی در عرصه انسان شناختی لازم است به حیات معقول دست یافته و از موجودیت محض طبیعی خود عبور نماید و طی این مسیر مستلزم رعایت و گذراندن مراحلی عملی است:-1 تبدیل احساسات خام به احساسات تصعید شده ؛ -2 تبدیل جریانات ذهنی گسیخته به اندیشه های مرتبط و منظم ؛ - 3 تبدیل محبت های خام به محبت های معقول و مؤثر ؛ -4 تبدیل آرزوهای دور و دراز به امیدهای محرک مطلوب و اصولی و معنادار ؛ -5 تبدیل علاقه ها و عشق های صوری به عشق و علاقه های کمال بخش - جعفری، همان ، 55-57 - ؛ -6 تبدیل قناعت از مفاهیمی بی اساس درباره خیر و کمال به تلاش و تکاپو برای دریافت واقعیت خیر و کمال ؛ -7 تبدیل تقلید و پذیرش محض به نظر و اندیشه و واقع یابی اصیل و مستقیم؛ -8 تبدیل رضایت به هدف نهایی بودن منزلگاه های زندگی به خود را همواره در راه دیدن و حرکت در مسیر هدف اعلای زندگی با تقوا و طاعت الهی. همه این تبدیلات و تحولات است که تحول حیات طبیعی محض را به حیات معقول امکان پذیر ساخته و برخورداری از حقوق بشر اسلامی و مراعات آن را برای همه انسان ها معنادار می گرداند - جعفری ، . - 10-12 :1378
براساس عمل به مراحل هشت گانه مذکور انسان به هویت ، اصول و ارزش های درونی خویش آگاه می گردد و نیروها و فعالیت های جبری و جبرنمایِ زندگی طبیعی را با برخورداری از
