بخشی از مقاله
چکیده
گسترش بحران منابع آب در دهههای اخیر، منجر شده است تا کاوش پیرامون مدیریت بهینه آب بهعنوان چالشی اساسی در مباحث پژوهشی در کشورهای مواجه با پدیده خشکی و خشکسالی بدل گردد. این مهم در بخش آب کشاورزی حائز اهمیتتر است چرا که بیشینه آب در این حوزه مصرف میشود.
دستیابی به راهکارهای بهبود مدیریت منابع آب در آبیاری کشاورزی نقش مهمی در مبارزه با بحران آب در آینده ایفا خواهد نمود. از این روی، پژوهش حاضر که به روش فراتحلیل صورت گرفته، و درصدد است تا با یکدست نمودن نتایج پژوهشهای صورت گرفته در زمینه رویکردهای مدیریت منابع آب، این مطالعات را از پراکندگی و ابهام خارج کرده تا بتوان به نتایج دقیق، نظاممند، منسجم و کاربردی دست یافت.
برای این منظور 59 گزارش علمی مورد کاوش قرار گرفت. یافتهها نشان داد که مدیریت مشارکتی، ارتقا آگاهی جامعه، استفاده از آبهای نامتعارف و ایجاد الگوی کشت بهینه از مهمترین راهکارهای مدیریت منابع آب میباشند. در پایان نیز مدل پارادایمی ارائه گردیده است که در آن ضمن شناسایی مهمترین تنگناها و راهکارهای مدیریت منابع آب، شرایط مداخلهگر و شرایط زمینهای مربوط به آن نیز بیان شده است. در این مدل محدودیتهای اجتماعی- فرهنگی، محدودیتهای اقتصادی و محدودیتهای طرف تقاضا مهمترین شرایط مداخلهگر و ضعف در قوانین و مقررات، ضعف در هماهنگیها و موارد دیگری نیز به عنوان شرایط زمینهای شناسایی شدند که در مقاله به طور مبسوط آمده است.
مقدمه
حیات بشر بدون آب به هیچ وجه قابل تصور نیست، در دنیای امروز که هرروز بر نیاز و تقاضای آب افزوده میشود و جمعیت رو به افزایش است، هنگامیکه توزیع منابع آبی همسنگ با این زایش جمعیت نیست، بحران منابع آبی به عنوان یک مسئله مهم در جوامع علمی مورد بحث قرار میگیرد
در واقع کمبود آب یکی از بزرگترین تنگناهای قرن حاضر بشریت است و نقش سرنوشتسازی در رشد اقتصاد و توسعه بازی میکند. کمبود آب همانند یک بحران رو به گسترش در بیشتر کشورهای در حال توسعه باعث شده مصرف عقلایی منابع آب و سیاستهای مناسب آبیاری برای حفظ و نگهداری آن اتخاذ شود .
این بحران به عنوان تهدید جدی در توسعه پایدار، محیط زیست، سلامت و رفاه انسانها مطرح میباشد. به نحوی که دولتها را ملزم به تغییر در نحوه برخورد با این منابع و اتخاذ روشهای مدیریت مشارکتی برای درگیری بهرهبرداران در کلیه مراحل و سطوح مدیریت آبی و محیط زیست نموده است
وابستگی به آب تنها به یک جامعه یا گروه خاص بر نمیگردد؛ با این همه، به دلیل وابستگی شدید جامعه روستایی به تولیدات یا فعالیتهای کشاورزی، آب دارای نقشی بسیار مهم در توسعه روستایی است
حدود 70 درصد آب مصرفی در جهان صرف فعالیتهای کشاورزی میشود، فعالان این بخش اقتصادی باید سازو کارهای لازم را برای مصرف متعادل و بهینه آب سرلوحه تصمیمهای خود قرار دهند .
محققین این بخش مطرح کردهاند که راندمان بسیار پایین مصرف آب در سطح مزرعه، مانع از بهرهوری منابع آب و خاک بوده است. این موضوع در دهه 1970 به اندازه کافی در سطح جهان مورد توجه قرار گرفت و آمادهسازی بهرهبرداران برای حضور فعال در مدیریت سامانههای آبیاری، برنامههای ارتقا توانمندی ها و توسعه ظرفیتهای محلی در دستور کار قرار گرفته است. هم اکنون فرآیند اصلاحات مدیریتی برای تبدیل مدیریت دولتی سامانههای آبیاری به مدیریت کشاورزان در بسیاری از کشورها ادامه دارد
بنا بر اعلام سازمان فائو، در سال 2030 حدود 80 درصد از آب استخراج شده در جهان آب برای آبیاری بخش کشاورز مصرف خواهد شد. فائو در گزارش سال 2009 خود، اصولی را برای دستیابی به توسعهی کشاورزی پایدار ذکر میکند که عبارتند از: مدیریت آب، ارزشگذاری آب و کیفیت آب. بر این اساس، برای دستیابی به توسعه کشاورزی پایدار ناگزیر از مدیریت آب در بخش کشاورزی هستیم و این موضوع اهمیت مدیریت منابع آب در توسعه کشاورزی و رابطهی عمیق این دو را بیش از پیش نمایان میکند.
با توجه به نقش آب در فعالیتهای کشاورزی دشتهای کم آب کشور، میتوان گفت بهترین گزینه برای دوام و پایداری فعالیتهای کشاورزی در آینده، استفاده کارا از آب است. در راستای مدیریت مصرف آب بخش کشاورزی در شرایط کم آبی نیز تحقیقات متنوعی انجام شده است بدلیل محدودیت منابع آب، از حدود 37 میلیون هکتار اراضی مستعد کشاورزی کشور ایران فقط 7/8 میلیون هکتار به صورت فاریاب کشت میشود
بنابراین بسیار منطقی است که در کشوری مثل ایران که در منطقه خشک ونیمه خشک جهان قرار دارد، بهرهوری اقتصادی آب مورد توجه قرار بگیرد زیرا ممکن است با اتخاذ شیوه صحیح مدیریت آبیاری، بتوان به بهرهوری آب قابل قبولی رسید. از این روی، در این مقاله تلاش شده از طریق روش فراتحلیل با یکدست نمودن نتایج تحقیقات صورت گرفته در زمینه مدیریت منابع آب کشاورزی، این مطالعات را از پراکندگی و ابهام خارج کرده تا به نتایج دقیق، نظاممند، منسجم و کاربردی دست یافت.
روش پژوهش
در سالهای اخیر بحثهای فراتحلیل در ایران نیز مطرح شده و در میان پژوهشگران و مجلات علمی به طرز گستردهای جای خود را باز کرده است. گفته میشود فراتحلیل روشی پرقدرت و پیشرفته بوده و به تنهایی یک رشته تخصصی محسوب میشود. بر همین اساس پژوهش حاضر به روش اسنادی و با استفاده از فن فراتحلیل به بررسی تنگناها و راهکارهای مدیریت آب کشاورزی پرداخته شدهاست. برای این منظور ابتدا کلیه مطالعات انجام شده در زمینه مدیریت منابع آب از منابع و پایگاههای علمی- تحقیقاتی معتبر گردآوری شد. سپس با استفاده از یک پروتکل و با بهکارگیری فن فراتحلیل مورد ارزیابی قرار گرفتهاند. فراتحلیل را میتوان نوعی مرور نظاممند پژوهشهایکمّی، بر طبق اصول آماری و ریاضی دانست
در پژوهشهای مختلف مربوط به یک موضوع پژوهشی واحد، نتایجیکاملاً متفاوت و گاه تضاد درباره روابط متغیرها حاصل میشود. تلفقی کمّی چنین یافتههایی در مقایسه با یافتههای حاصل از تک تک این پژوهشها، برآوردی دقیقتر و مطمئنتر از این یافتهها به دست میدهد . - Smith, 1996 - فرا تحلی اساساً به اطلاعات مطالعات اولیه وابسته است که اغلب به آن تحلیل در تحلیل هم گفته میشود
در روش فراتحلیل، میتوان با هماهنگ و یکدست کردن نتایج پژوهشهای انجام شده و تجزیه و تحلیل درست متون گذشته به نتیجهگیریهای ملموستری دست یافت. با استفاده از این روش میتوان از میان نتایج پراکنده و ناهماهنگ پژوهشها، دقیقترین و منطقی ترین نتیجه را به دست آورد. این گونه مطالعات نباید موازی با سایر مطالعات بوده، بلکه باید با تلفیق مطالعات و تجارب انجام شده؛ نکات اساسی و ایدههای کاربردی را استخراج و در قالب مجموعه ای هماهنگ ارائه نمود
در این مقاله تلاش شده است از طریق روش فراتحلیل با یکدست نمودن نتایج تحقیقات صورت گرفته در زمینه مدیریت منابع آب کشاورزی، این مطالعات را از پراکندگی و ابهام خارج کرده تا به نتایج دقیق، منسجم و کاربردی دست یافت. در این راستا پرسشهای زیر مطرح است:
این پژوهش به دنبال پاسخگویی به پرسشهای زیر با تحلیلی بر مطالعات پیشین در ده سال اخیر است.
- در راستای مدیریت منابع آب، در ده سال اخیر چه تنگناهایی برای بحران مدیریت آب برشمرده شده است؟
- تنگناهای مدیریت منابع آب در ده سال گذشته چه روندی را سیر کرده است؟
- در پاسخ به این تنگناها در مطالعات پیشین چه راهبرهایی پیشنهاد شده است؟
در این مطالعه تعداد 59 مقاله که در ده سال اخیر بر روی تنگناهای مدیریت آب کشاورزی در ایران و جهان کار کرده بودند به عنوان نمونه انتخاب شدند و مورد بررسی قرار گرفتند. از این مقالات 18 مقاله خارجی و 41 مقاله از مجلات داخلی انتخاب شدهاند که نتایج مطالعات در دو قسمت به طور مجزا مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. و در انتها به جمعبندی آنها پرداخته شده است.
جدول .1 توزیع پژوهشها بر حسب مطالعات داخلی و خارجی
الف- تنگناهای مدیریت آب کشاورزی
طبق پیشبینی متخصصان امر، در دهههای آینده کمبود آب، بیش از پیش در مقیاس جهانی تجربه خواهد شد تا ضرورت و نبود این ماده حیاتی آشکارتر گردد و توجه به بهبود کارآیی مصرف آب افزونتر شود . - Pereira et al, 2002 - توجه به تأمین آب کشاورزی و برنامههای استفاده بهینه از آب و افزایش کارایی مصرف و بهبود بهرهوری آب، یکی از مهمترین و اساسیترین سیاستهای کشورها طی سالهای گذشته بوده است. اما این بهبود بهرهوری همواره با تنگناهایی مواجه بوده است و پژوهشگران زیادی به مطالعه پیرامون این تنگناها پرداخته اند. در جدول 2 به برخی از این مطالعات داخلی اشاره شده است.
