بخشی از مقاله
چکیده
رشد روز افزون جمعیت جهان، همگام با گسترش فعالیتهای کشاورزی و صنعتی در جهت افزایش تأمین موادغذایی از یک سو و خشکسالیهای پی در پی در سالهای اخیر از سوی دیگر، موجب شده است که منابع موجود آبهای شیرین سطحی در اکثر کشورهای واقع در کمربند مناطق خشک به اوج بهرهبرداری خود برسد در نتیجه فشار بیش از اندازه به منابع آب وارد آید. این گسترش بحران منابع آب در دهههای اخیر، منجر شده است تا کاوش پیرامون مدیریت بهینه آب بهعنوان چالشی اساسی در مباحث پژوهشی بدل گردد.
این مهم در بخش آب کشاورزی حائز اهمیتتر است چرا که بیشینه آب در این حوزه مصرف میشود. دستیابی به راهکارهای بهبود مدیریت منابع آب در آبیاری کشاورزی نقش مهمی در مبارزه با بحران آب در آینده ایفا خواهد نمود. از این روی، پژوهش حاضر که به روش مروری- تحلیلی صورت گرفته، و درصدد است که در زمینه مدیریت منابع آب، مطالعات پیشین را بررسی کند و با یکپارچهسازی آنها را از حالت پراکندگی و ابهام خارج کرده تا بتوان به نتایج دقیقتر، منسجم و کاربردی دست یافت.
یافتهها نمایانگر این موضوع بود که مدیریت مشارکتی، ارتقا آگاهی جامعه، استفاده از آبهای نامتعارف و ایجاد الگوی کشت بهینه از مهمترین راهکارهای مدیریت منابع آب میباشند. در پایان نیز مدلی ارائه گردیده است که در آن ضمن شناسایی مهمترین مسائل مدیریت منابع آب، راهکارهای مناسب با شرایط فعلی نیز بیان شده است.
مقدمه
بخش کشاورزی یکی از بزرگترین بخشهای مصرفکننده آب در سطح دنیاست. ایران نیز از این قاعده مستثنی نبوده و کشاورزی بزرگترین مصرفکننده آب در این کشور است، به طوری که بیش از 90 درصد آب کشور در این بخش مصرف میشود
این در حالی است که بحران آب یکی از مسائل اساسی مناطق خشک و نیمه خشک مانند ایران است. این وضعیت در سالهای اخیر به دلیل وقوع پدیده خشکسالی حادتر شده است. از سویی دیگر، با توجه به پایین بودن راندمان آبیاری در کشور، تأمین نیاز آبی این بخش به منابع آبی جدید بستگی دارد که برای شرایط اقلیمی ایران افزایش منابع آبی مشکل بوده و باید ارتقاء بهرهوری آب را به عنوان مهمترین راه مقابله با کمآبی در نظر گرفت . فزون بر آن، با توجه به رشد جمعیت، ارتقای سطح زندگی و کاهش سرانه آب و از سوی دیگر محدود بودن منابع آبی، دسترسی به منابع آبی جدید ضروری به نظر میرسد
در واقع کمبود آب یکی از بزرگترین تنگناهای قرن حاضر بشریت است و نقش سرنوشتسازی در رشد اقتصاد و توسعه بازی میکند. کمبود آب همانند یک بحران رو به گسترش در بیشتر کشورهای در حال توسعه باعث شده مصرف عقلایی منابع آب و سیاستهای مناسب آبیاری برای حفظ و نگهداری آن اتخاذ شود
این بحران به عنوان تهدید جدی در توسعه پایدار، محیط زیست، سلامت و رفاه انسانها مطرح میباشد. به نحوی که دولتها را ملزم به تغییر در نحوه برخورد با این منابع و اتخاذ روشهای مدیریت مشارکتی برای درگیری بهرهبرداران در کلیه مراحل و سطوح مدیریت آبی و محیط زیست نموده است
وابستگی به آب تنها به یک جامعه یا گروه خاص بر نمیگردد؛ با این همه، به دلیل وابستگی شدید جامعه روستایی به تولیدات یا فعالیتهای کشاورزی، آب دارای نقشی بسیار مهم در توسعه روستایی است
حدود 70 درصد آب مصرفی در جهان صرف فعالیتهای کشاورزی میشود، فعالان این بخش اقتصادی باید سازوکارهای لازم را برای مصرف متعادل و بهینه آب سرلوحه تصمیمهای خود قرار دهند
محققین این بخش مطرح کردهاند که راندمان بسیار پایین مصرف آب در سطح مزرعه، مانع از بهرهوری منابع آب و خاک بوده است. این موضوع در دهه 1970 به اندازه کافی در سطح جهان مورد توجه قرار گرفت و آمادهسازی بهرهبرداران برای حضور فعال در مدیریت سامانههای آبیاری، برنامههای ارتقا توانمندیها و توسعه ظرفیتهای محلی در دستور کار قرار گرفته است. هم اکنون فرآیند اصلاحات مدیریتی برای تبدیل مدیریت دولتی سامانههای آبیاری به مدیریت کشاورزان در بسیاری از کشورها ادامه دارد
بنا بر اعلام سازمان فائو، در سال 2030 حدود 80 درصد از آب استخراج شده در جهان آب برای آبیاری بخش کشاورز مصرف خواهد شد. فائو در گزارش سال 2009 خود، اصولی را برای دستیابی به توسعهی کشاورزی پایدار ذکر میکند که عبارتند از: مدیریت آب، ارزشگذاری آب و کیفیت آب. بر این اساس، برای دستیابی به توسعه کشاورزی پایدار ناگزیر از مدیریت آب در بخش کشاورزی هستیم و این موضوع اهمیت مدیریت منابع آب در توسعه کشاورزی و رابطهی عمیق این دو را بیش از پیش نمایان میکند.
با توجه به نقش آب در فعالیتهای کشاورزی دشتهای کم آب کشور، میتوان گفت بهترین گزینه برای دوام و پایداری فعالیتهای کشاورزی در آینده، استفاده کارا از آب است. در راستای مدیریت مصرف آب بخش کشاورزی در شرایط کم آبی نیز تحقیقات متنوعی انجام شده است . - Shangguan et al., 2002 - بدلیل محدودیت منابع آب، از حدود 37 میلیون هکتار اراضی مستعد کشاورزی کشور ایران فقط 7/8 میلیون هکتار به صورت فاریاب کشت میشود
بنابراین بسیار منطقی است که در کشوری مثل ایران که در منطقه خشک ونیمه خشک جهان قرار دارد، بهرهوری اقتصادی آب مورد توجه قرار بگیرد زیرا ممکن است با اتخاذ شیوه صحیح مدیریت آبیاری، بتوان به بهرهوری آب قابل قبولی رسید. از این روی، در این مقاله تلاش شده از طریق روش فراتحلیل با یکدست نمودن نتایج تحقیقات صورت گرفته در زمینه مدیریت منابع آب کشاورزی، این مطالعات را از پراکندگی و ابهام خارج کرده تا به نتایج دقیق، نظاممند، منسجم و کاربردی دست یافت.
-1 مشکلات مدیریت منابع آب کشاورزی در مطالعات داخلی
طبق پیشبینی متخصصان امر، در دهههای آینده کمبود آب، بیش از پیش در مقیاس جهانی تجربه خواهد شد تا ضرورت و نبود این ماده حیاتی آشکارتر گردد و توجه به بهبود کارآیی مصرف آب افزونتر شود . - Pereira et al, 2002 - توجه به تأمین آب کشاورزی و برنامههای استفاده بهینه از آب و افزایش کارایی مصرف و بهبود بهرهوری آب، یکی از مهمترین و اساسیترین سیاستهای کشورها طی سالهای گذشته بوده است. اما این بهبود بهرهوری همواره با تنگناهایی مواجه بوده است و پژوهشگران زیادی به مطالعه پیرامون این تنگناها پرداختهاند. در جدول 2 به برخی از این مطالعات داخلی اشاره شده است.
جدول -2 مباحث مورد مطالعه توسط پژوهشگران داخلی
