بخشی از مقاله
چکیده
مسئولیت کیفری از مباحثی بحث می کند که امکان منطقی تحمیل مجازات را بر مرتکب جرم فراهم می آورد گر چه بی تردید تنها در فرض وقوع جرم سخن از تحمیل مجازات صحیح و منطقی است اما دیری است که صاحب نظران جزایی بر این باورند که مسئولیت کیفری در برابر جرم در گروی وصف خاص و مرهون حالت ویژه ای است نزد مرتکب که در غیاب آن تحمیل کیفر بر او منطقاً و عقلاً ناممکن می نماید
عنایت به همین وصف خاص که از آن به - اهلیت جزایی - تعبیر می کند در مقام جوهر و بن مایه مسئولیت کیفری است سبب شده تا نهاد مسئولیت کیفری موجودیتی متمایز از دو نهاد در جرم و مجازات یافته و مبحثی جداگانه و دامنه دار را در بخش حقوق جزای عمومی خود اختصاص داده »جرم و مجازات« دو نهاد مهم جزایی اند که به دو شکل متفاوت با مرتکب جرم ارتباط پیدا می کنند
یکی از مرتکب »صادر« و دیگری به مرتکب »تحمیل« می گردد حقوق جزا به تعیین و تحویل شرایط و او صافی در مرتکب می پردازد که در پرتو آنها از یک سو »صدور جرم« از مرتکب واز سوی دیگر »تحمیل مجازات« بر وی امکان پذیر می شود گو اینکه شرایط لازم برای »صدورجرم« با شرایط ضروری برای »تحمیل مجازات« بر هم انطباق کامل ندارد.
مقدمه
مسئولیت در معنی عام آن از نظر قانون شامل مسئولیت مدنی و کیفری است و مسئولیت کیفری ناشی از جرم و یکی از بنیادهای حقوقی است که بدون اثبات آن،احقاق حق مفهوم عینی خود را از دست داده و صرفاً جنبه ذهنی خواهد داشت زیرا در جریان رسیدگی به هر پدیده جزایی یگانه عاملی که حق را از قوه به فعل در آورده به آن عینیت می بخشد و به طور ملموس در اختیار صاحب حق قرار می دهد، اثبات مسئولیت کیفری است.اثبات این مسئله که یکی از مسائل موضوعی حقوق جزا و علی القاعده به عهده مقامات قضایی صلاحیت دار می باشد.
باید در رسیدگی های قضایی اعم از مراهل تحقیق و دادرسی در مورد هر متهمی کیفیات مربوط به شخصیت مرتکب جرم برای احراظ و اثبات مسئولیت یا عدم مسئولیت کیفری مرتکب و صدور حکم مقتضی دقیقا مورد توجه وبررسی قرار گیرد بعلاوه در پاره ای از اوقات قانون گذار به علت وجود شرایط و کیفیات خارجی مربوط به وقوع جرم عمل مجرمانه مرتکب را تحت عنوان عوامل توجیه کننده و رفع کننده باعث زوال مسئولیت کیفری می شناسد امعان در مسائل فوق اهمیت بحث و شناخت مسئولیت کیفری را به خوبی روشن می کند و نشان می دهد تعیین حد و مرز و بیان ماهییت جامع و مانع مسئولیت کیفری بوسیله قانون گذار تا چه حدی می تواند در احقاق حق و اجرای عدالت و حفظ نظم و امنیت در جامعه مؤثر باشد.
مع هذا این امر آن طور که باید و شاید مورد توجه قانون گذار قرار نگرفته در هیچ یک از قوانین جزایی و مدونه کشورمان ماهیت حقوقی و تعریف مسئولیت کیفری و عوامل رافع مسئولیت کیفری به طور مشخص بیان نشده است چنان که در مطالعه مقررات جزایی و موضوعه و عوامل رفع کننده ملاحظه می شود قانون گذار گاهی به ذکر کلمه مسولیت اکتفاء کرده و زمانی عنوان کلی - مسئولیت جزایی - و یا - صدور مسئولیت جزایی - را برای موارد مربوط به این پدیده انتخاب کرده است ، بدون اینکه تعریفی از مسئولیت کیفری و عوامل رفع کننده ارائه کرده باشد.
در این چشم انداز ، تلاش برای تبیین علمی و گزینش تعریف »مسئولیت کیفری و عوامل رافع مسئولیت کیفری« با مطالعه و دقت در معانی واژه مسئولیت و مفاهیم کلی اخلاقی قانونی و موارد استعمال لفظ مسئولیت و عوامل رفع از مسئولیت و مشتقات آنرا از فقه در آیات قران کریم و روایات و حقوق جزا دنبال خواهیم کرد.مقررات جزایی پاره ای کشورها بی آنکه ذکری از شرایط عمومی تحقق مسئولیت کیفری به میان آورند
صرفاً به بیان علل یا حالاتی پرداخته اند که بر دفعیت مرتکب جرم و یا رابطه ذهنی او با جرم تاثیر گذاشته از این رهگذر اهلیت جزایی متهم را از بین برده یا وصف مجرمانه را از اراده او باز می ستاند و به این وسیله مواخذه متهم را نسبت به جرم انجام یافته ناممکن می سازد این علل و حالات را گاه عوامل رافع و یا احیانا موانع مسئولیت کیفری می خوانند از جمله صغر ، جنون ، مستی ، اجبار و اکرا ه و افطرار ، و اشتباه که این عوامل یا موانع به شمار می روند در ضمن موادی از قانون جزای این کشورها جداگانه ذکر و شرایط آنها و آثار ویژه هر یک بر مسئولیت کیفری متهم به تفضیل یا به اجمال بیان شده است.
جنبه های فردی و اجتماعی مسئولیت در فقه
برای درک ماهیت مفهوم فردی و اجتماعی مسئولیت در فقه با اینکه در نظام حقوقی اسلام مانند سایر نظام نظام های حقوق موضوعه ، قوانین و مقررات را استخراج کرد بنابراین برای شناخت مفهوم و مشخصات مسئولیت از نظر اسلام باید آیات و احادیث معتبر ناظر به این نهاد را بررسی کنیم.
الف - جنبه های فردی مسئولیت
با توجه به جاودانگی احکام قرآن کریم که متکی به علم وحکمت الهی است که از طرق وحی و به وسیله پیامبر - ص - به مسلمانان رسیده است و نظر به شئون اجتماعی برخی از آیات قرآن کریم که با توجه به نیاز نوع بشر و ناظر به مسائل حیات جمعی است مدارک و مختصات مسئولیت فردی را از برخی از این آیات می توان به ترتیب زیر استشهاد کرد.
-1 خصیصه تکلیف پذیری انسان و مسئولیت:آنچه از مفاد برخی از آیات قرآن کریم به دست می آید این است که مسئولیت هر شخصی از توانایی ها و استعدادهای فطری او ناشی می شود و هر کس به مقتضای توانایی های جسمی، فکری، عاطفی، روحی و سایر استعدادها، مسئول پاسخگوی اعمال خود خواهد بود.1
بنابراین در منطق قرآن توانایی های فطری انسان مبنای مسئولیت است چون انسان مسئول از نظر اسلام تنها موجودی است که با تکیه بر نیروی عقل و تصمیم گیری توانایی در تکلیف پذیری را دارا می باشد بدین معنی که می تواند در برابر سائقه امیال و غرایز درونی و عوامل بیرونی و محیط زندگی خود ایستادگی کند تا آنجا که قادر است مسیر فعالیت خود را در چارچوب قواعد حاکم بر جامعه تنظیم کند.
این ویژگی بزرگ انسان را به صورت موجودی تکلیف پذیر در آورده است.
بنابراین در نظام حقوق بر اساس ویژگی تکلیف پذیری انسان هر کس در مقابل انجام هرگونه اعمال و رفتار اعم از تکالیف عبادی یا وظایف و مقررات اجتماعی پاسخگو و مسئول خواهد بود بعلاوه قلمرو مسئولیت فردی انسان در قرآن کریم به نحو دقیق و مشخصی معیین شده است تا آنجا که هر عضوی از اعضای بدن انسان ملزم به پاسخگویی است.
-2 ملاک مسئولیت در منطق قرآن کریم هر کس در گروء اعمال و رفتار خویش است3، چون عدالت ایجاب می کند که هر کس پاسخگوی آثار و نتایج خوب یا بد اعمال خود باشد.
-3 شخصی بودن مسئولیت بنابر مفاد برخی از آیات قرآن کریم آثار و نتایج خوب و یا بد اعمال هر کس به دیگری منتقل نمی شود بلکه این خود انسان است که کیفر اعمال زشت خود را خواهد دید قرآن کریم در آیات متعددی5 با صراحت ویژگی شخصی بودن مسئولیت انسان را بیان کرده است به موجب این آیات هر کس شخصا پاسخگوی آثار و نتایج اعمال و رفتار آگاهانه و عهدی خویش است بعلاوه مسئولیت هر کس به اندازه قدرت و توانایی اوست به طوری که در منطق قرآن انجام تکلیف هیچ گاه افزودن از توانایی و طاقت از کسی خواسته نخواهد شد.
آنچه از مفاهیم و مفاد آیات وارده در زمینه ی مسئولیت به دست می آید این است که در منطق قرآن نظام هستی و جیات بر پایه تکلیف پذیری و فلسفه آفرینش پدید آوردن انسان های آگاه متفکر و مسئول است و هر کس در انجام تکالیف فردی خود در حدود استعداد و توانایی هایش پاسخ گوی اعمال و رفتارش خواهد بود بعلاوه مفاد احادیث و روایات نیز حاکی است که هیچ کس به اتهام جرمی که دیگری که انجام داده است مورد مواخذه قرار نگیرد بلکه شخص مرتکب پاسخگوی آثار و نتایج رفتارش خواهد بود.
ب - جنبه های اجتماعی مسئولیت در فقه -1 درکتاب:یکی از مدارک مسئولیت اجتماعی در یک حکومت اسلامی نهاد امر به المعروف و نهی از منکر است که در برخی از آیات قرآن کریم و سخنان فقها و احادیث و روایات به این فرضیه دینی تاکید شده است مطالعه و بحث تفصیلی در باره مفهوم و جنبه ترتیبی و فقهی امر به المعروف و نهی از منکر و شرایط و مراتب اجرایی این فریضه و واجب شرعی مستلزم تحقیق جداگانه است که از حوصله این مختصر خارج است. مع هذا برای آشناشدن با نقش این نهاد در روابط حقوقی اعم از حقوق عمومی و روابط خصوصی مردم و تأثیر اجرای صحیح و دقیق این نهاد در تنظیم روابط اجتماعی و پیشگیری از گناه و تعدی و تجاوز به قانون در جامعه اسلامی به طور اختصار به مبانی فقهی نهاد امربه المعروف و نهی از منکر اشارهمی کنیم.
صرف نظر از آیات متعددی که خداوند در قرآن کریم مسلمین را دعوت به انجام کارهای نیک و خیر می کند آنچه از دیگر آیات این کتاب آسمانی استفاده می شود این است که در منطق قرآن کریم دعوت مردم به اقامه کارهای نیک و اجرای احکام شرعی و جلوگیری از کارهای زشت و ناپسند.
