بخشی از مقاله
چکیده:
در بسیاری از شهرها مشاهده میگردد که عابرین پیاده از عرض خیابان، آن هم درست از زیر پلهای عابر پیاده عبور میکنند. نادیده انگاشتن پلهای عابر پیاده که با هزینه های باال ساخته میشود، معضلی است که رانندگان و در نهایت خود عابرین پیاده را گرفتار میکند. در این مطالعه با استفاده از تحلیل بوتای - Bowtie Analysis - که توانایی باال در شناسایی علل، اقدامات کنترلی و تحلیل حوادث دارد، رویداد عبور عابرین پیاده از زیر و حریم پلهای عابر پیاده، تحلیل گردید. تحلیل بوتای نشان داد که 10 علت اصلی همراه داشتن وسیله خارجی، نداشتن شرایط جسمی الزم، خستگی، عجله داشتن، عدم درک خطر، ضعف طراحی و اجرای ناقص پروژه، نداشتن زیبایی و عدم جذابیت، نا امن بودن، نا ایمن بودن و عدم ارگونومیک بودن بطور مستقیم در رویداد عبور عابرین پیاده از زیر و حریم پلهای عابر پیاده نقش دارد. در این مقاله جهت اجرای روش تحلیل بوتای و ترسیم دیاگرامها از نرم افزار BowTie XP کمک گرفته شده است.
کلمات کلیدی: پل عابر پیاده؛ عابر پیاده؛ علت؛ اقدام کنترلی؛ تحلیل بوتای.
.1 مقدمه
یکی از مهمترین نکات در عرصه عابرین پیاده، ایجاد ایمنی هر چه بیشتر برای عابر پیاده در هنگام عبور از عرض خیابان و جلوگیری از تصادف عابرین با وسایل نقلیه موتوری است. عابرین پیاده در میان کاربران جاده ای بعنوان آسیب پذیرترین گروه در معرض خطرات محسوب میشوند. زیرا تصادف یک وسیله نقلیه با عابر پیاده، تقریباً بصورت اجتناب ناپذیری منجر به جرح یا فوت عابر پیاده میگردد، پس باید با ایجاد تجهیزات ایمنی و اجرای راهکارهای مؤثر در گذرگاههای عرضی، موجب افزایش ایمنی برای عابر پیاده شد.بر اساس آمار اعالمی از طرف سازمان جهانی بهداشت - WHO - ، هر ساله بیش از 270 هزار عابر پیاده جان خود را در جاده های جهان از دست میدهند. همچنین WHO، میزان مرگ بر اثر تصادفات جاده ای را حدود 1/24 میلیون نفر در سال ذکر می نماید.
یعنی 22 درصد تصادفات جاده ای در میان عابرین پیاده رخ میدهد. [1] در شرایط کنونی، در کشور ما میزان مرگ و میر ناشی از حوادث رانندگی باال بوده و بخشی از این مرگ و میر در بین عابرین پیاده رخ میدهد.اطالعات آماری از حوادث رانندگی منجر به فوت که توسط سازمان پزشکی قانونی منتشر شده، نشان میدهد در سالهای 1385 الی 1389 میزان 24 درصد فوتی ها در بین عابرین پیاده رخ داده است. بطور مثال در سال 1389 تعداد 5319 نفر عابر پیاده بدلیل حوادث رانندگی کشته شده اند. [2] با وجود آمارهای فوق الذکر هنوز هم در بسیاری از شهرها مشاهده میگردد که عابرین پیاده از عرض خیابان آن هم درست از زیر پلهای عابر پیاده گذرمیکنند.
نادیده انگاشتن گذرگاههای غیر همسطح عابر پیاده که با هزینه های باال و تالش ارگانهای مختلف ساخته میشود معضلی است که رانندگان و در نهایت خود عابرین پیاده را گرفتار میکند. از این رو با توجه به آسیب پذیر بودن عابرین پیاده در عبور از عرض خیابان، پرداختن به مسئله ایمنی عابرین و تحلیل رویداد عبور عابرین پیاده از زیر و حریم پلهای عابر پیاده ضرورت دارد. امروزه یکی از روشها و مدلهایی که جهت ارزیابی ریسک و تحلیل حوادث و رویدادها استفاده میشود، روش بوتای می باشد.استفاده از روش بوتای، از اوایل دهه 1990 بطور همزمان در کشورهای استرالیا و هلند گسترش یافت. این روش یکی از مؤثرترین روشهای آنالیز ریسک است.[3]
در سالهای اخیر، اجرای روش بوتای برای مدیریت ایمنی و ریسک در صنایع پر خطر، تبدیل به یک روش مد روز شده است. [4]امروزه استفاده از روش بوتای بین شرکتها، صنایع و کشورها گسترش یافته که تعدادی از مثالهای آن به شرح ذیل است: صنایع دفاعی انگلستان، دولت فرانسه، اداره ایمنی و بهداشت انگلستان، دولت استرالیا، اداره ایمنی حمل و نقل زمینی نیوزلند، انجمن بین المللی صنعت نفت، صنعت هواپیمایی اروپا، صنعت بانکداری[5]هدف روش بوتای بهتر کردن مدیریت ریسک است. روش بوتای ثابت کرده که یک ابزار بسیار انعطاف پذیر است که میتواند در شرایطی که یک درک کلی از علت و معلول وجود دارد استفاده شود. [6]
.2 مرور ادبیات
در این بخش مروری بر مطالعات نزدیک به موضوع تحقیق ارائه میشود. در زمینه حوادث جاده ای و پلهای عابر پیاده، در کشور تحقیقات زیادی صورت گرفته است اما هیچکدام از روش بوتای جهت ارزیابی و تحلیل استفاده ننموده اند. همچنین در مطالعات خارجی موردی مشاهده نگردید که در ارزیابی و تحلیل حوادث برخورد وسایل نقلیه با عابرین پیاده در زیر و حریم پلهای عابر پیاده، از روش تحلیل بوتای استفاده شده باشد. البته در تعداد زیادی از مطالعات خارجی از روش بوتای جهت تحلیل ریسکها، حوادث و رویدادها استفاده شده که در ادامه به تعدادی از آنها اشاره میگردد.
.1.2 مطالعات داخلی
در یک تحقیق با عنوان شناسایی و تحلیل خطرات ناشی از پلهای عابر پیاده برای شهروندان که در سطح شهر تهران انجام شده است؛ 40 پل عابر پیاده را در معابر اصلی از نظر تسهیالت و مخاطرات مورد بررسی قرار داده اند. پس از بازدیدهای میدانی از پلها و تکمیل چک لیستها و آنالیز نتایج، دالیل عدم استفاده شهروندان از پل و بیشترین مخاطرات تعیین گرده است. مهمترین دالیل عدم استفاده از پلها مکانیزه نبودن و خراب بودن آنها، عدم کارایی پلها برای افراد سالمند و معلول و همچنین احساس ناامنی شهروندان بخصوص در هنگام شب می باشد. مهمترین مخاطرات در استفاده از پلها، سقوط و زمین خوردن می باشد که از نامناسب بودن و لغزنده بودن پلهها ناشی میشود. [7]
در یک تحقیق با عنوان ارزیابی رضایتمندی عابرین پیاده استفاده کننده از زیرگذرهای معابر شهری که بصورت موردی بر زیرگذر چهار راه ولیعصر شهر تهران انجام شده است با استفاده از فرم نظرسنجی و آنالیز داده ها، نتیجه گیری ذیل را گزارش نموده اند. طراحی، تمیزی و زیبایی زیرگذرها در استفاده عابرین پیاده نقش به سزایی دارد؛ وجود تسهیالت رفاهی نظیر پله های برقی و آسانسور جزء الزم و الینفک جهت استفاده بیشتر از زیرگذرها میباشد؛ پله ها و کف زیرگذر از نظر راحتی و سر نبودن و شیب آنها تأثیر به سزایی دارد؛ عرض مورد نیاز برای راحتی عبور عابرین از جمله اولویتها جهت تردد بهتر میباشد؛ روشنایی زیرگذر و دید کافی برای تردد از جمله آیتمهای مورد نیاز و اساسی در استفاده از زیرگذرها میباشد؛ امنیت و راحتی نقش خیلی اساسی و بی بدیل در استفاده از زیر گذر دارد.
زمانی که امنیت نباشد استفاده از زیرگذر معنی و مفهومی ندارد؛ ابعاد مناسب زیر گذر، روشنایی مطلوب و دوربین های مدار بسته موجب افزایش امنیت میشود. [8] در یک پژوهش با عنوان آسیب شناسی پلهای عابر پیاده سطح شهر تهران، 8 پل عابر پیاده واقع در معابر اصلی، از نظر شرایط مکانیابی و امکانسنجی و همچنین شرایط عملکردی مورد بررسی قرار گرفته است. با توجه به نتایج حاصل از این تحقیق، بطور کلی عملکرد نامناسب پلهای عابر پیاده را میتوان ناشی از دو عامل اصلی دانست. عامل اول مکانیابی نامناسب و عامل دوم عدم ایجاد جذابیت برای پلهایی است که در مکانهای مناسب مکانیابی شده اند، اما به دالیلی از قبیل شرایط نامناسب فیزیکی - پله های زیاد، نبود روشنایی - ، امنیت نامناسب و همچنین عدم ایجاد محدودیت برای عبور عابرین از عرض خیابان، کارایی پیش بینی شده را ندارند. [9]
در یک تحقیق با عنوان بررسی عوامل اثر گذار بر تمایل شهروندان به استفاده از پلهای عابر پیاده در دو شهر تهران و شیراز، 10 پل عابر پیاده را بصورت نمونه انتخاب نموده و از 200 عابر پیاده مصاحبه بعمل آورده اند. افراد دلیل اصلی عبور نکردن از پل را عدم توانایی بدنی در آن زمان و یا داشتن عجله عنوان میکردند. با توجه به اینکه بسیاری از عابرین تمایل نشان دادند که از پلهای دارای پله برقی استفاده کنند، الحاق کردن اینگونه خدمات راه حل مناسبی به نظر میرسد. البته به دلیل هزینه باالی نصب و نگهداری، احداث این نوع پلها تنها در مکانهای خاصی عملی هستند. بنابراین پیشنهاد میشود برای تسهیل عبور عابرینی که دچار مشکالت بدنی هستند، تعداد و ارتفاع پله ها در پلهای فاقد پله برقی کاهش یابد.
در طراحی پلها بهتر است توانایی های جسمانی اقشار و گروههای خاص اجتماعی - بخصوص سالمندان و معلوالن - را مد نظر قرار دهند. عمده ترین دلیل برای استفاده از پل، ایمنی حاصل از آن مطرح میشد. تصور عابرین از ایمنی گذر از تقاطع یا گذر غیر رسمی از خیابان نیز به شدت بر میزان استفاده از پل مؤثر است. داشتن سابقه ی تصادف رانندگی بر تصمیم افراد در مورد استفاده کردن از پل عابر پیاده اثر گذار است و با عبور از پل رابطه ی معنا داری دارد.
همانطور که انتظار میرفت اکثر پرسش شوندگان اظهار کردند در صورت همراه داشتن کودک، حتماً از پل استفاده خواهند کرد. تراکم جمعیتی که از زیر پل عبور میکنند بر تصمیم افراد اثر گذار است، به این ترتیب که اگر افرادزیادی از زیر پل عبور کنند، احتمال اینکه فرد ترغیب شود تا از زیر پل عبور کند بیشتر است. این موضوع بیانگر القاپذیری فرد از الگوهای جمعی است. بنابراین آموزش شهروندان در رابطه با خطرات ناشی از گذر غیر رسمی از خیابان، میتواند در تصحیح این الگوهای رفتاری مؤثر باشد. [10]
.2.2 مطالعات خارجی
در یک مطالعه در مالزی با عنوان تأثیر سازه و ویژگیهای خیابان بر میزان استفاده از پلهای عابر پیاده، بیان شده با وجود اینکه پلهای عابر پیاده یکی از ایمن ترین روشهای عبور از عرض جاده است اما اغلب مردم ترجیح میدهند از سطح جاده عبور کنند. این تحقیق بر روی دو پل عابر پیاده که در دو خیابان متفاوت در شهر ایپو - Ipoh - انجام شده است. آنها در این تحقیق دو پل عابر پیاده را از نظر عناصر سازه ای - شیب پله، پهنای عرشه پل عابر پیاده، ارتفاع هندریل پل عابر پیاده، میزان لیزی و مناسب بودن سطح پل عابر پیاده، وضعیت روشنایی - و عناصر خیابانی - حصارکشی، سرعت وسایل نقلیه، حجم ترافیک وسایل نقلیه، زمان الزم برای عبور از عرض خیابان، حجم تردد عابرین پیاده - بررسی نموده اند. در این تحقیق بیان شده، طرح سازه تأثیر زیادی بر میزان استفاده از پل عابر پیاده دارد.
بنابراین توصیه شده که طرح سازه مطابق با استانداردها باشد. پهنای کم پل عابر پیاده در حرکت پیاده محدودیت ایجاد نموده و ناخوشایند است. مناسب بودن سطح پوششی از خطر لیز خوردن و سکندری خوردن جلوگیری خواهد نمود. ترافیک سبک میزان استفاده از پل عابر پیاده را کاهش خواهد داد.حصار کشی زیر پل عابر پیاده نقش مهمی در جلوگیری از بی توجهی عابران دارد. فقدان حصارکشی موجب خواهد شد عابران پیاده وسوسه شده و جان خود را جهت عبور از عرض خیابان به خطر اندازند. میزان استفاده از پل عابر پیاده کاهش یافت اگر عناصر سازه ای پل، تعمیر و نگهداری نشود. میزان زمان مورد نیاز برای عبور از یک طرف به طرف دیگر خیابان، در تصمیم عابران پیاده برای انتخاب پل عابر پیاده یا سطح خیابان نقش مؤثری دارد.
میزان استفاده از پل عابر پیاده بهبود خواهد یافت اگر ایمنی و راحتی قابل قبول استفاده کنندگان از پل فراهم شود، بدون اینکه عابران به فکر زمان از دست رفته باشند. [11] یک تحقیق با عنوان ارزیابی پلهای عابر پیاده و ایمنی عابرین در شهر امان پایتخت کشور اردن انجام شده است. هدف اصلی این تحقیق، بهبود وضعیت ایمنی عابرین پیاده در کشور اردن بوده است. جهت جمع آوری اطالعات یک پرسشنامه طراحی شده و بصورت تصادفی با عابرین پیاده محدوده پلهای عابر پیاده مصاحبه بعمل آمده است. بر اساس نتیجه این مطالعه، پلهای عابر پیاده یک تأثیر مثبت و بزرگ در کاهش تعداد مرگ و میر عابرین پیاده داشته است.
فاکتورهای اصلی که بر میزان استفاده پلهای عابر پیاده تأثیر می گذارند به شرح ذیل میباشد: سرعت حرکت اتومبیلها، طول فاصله نیاز به طی شدن از طرف عابر پیاده، وجود مانع یا حصارکشی. بیش از 60 درصد عابرین پیاده، پلهای عابر پیاده را بدالیل گوناگون انتخاب نمی نمایند. بنابراین نقش پلهای عابر پیاده بطور کامل پیاده سازی نشده است. دالیل عدم استفاده از پلهای عابر پیاده شامل موارد ذیل بود: عدم راحت بودن، وقت گیر بودن، طوالنی شدن مسافت پیاده روی، پله های زیاد، مشکالت پزشکی، عدم اطمینان به ایمن بودن آن. [12] در یک مطالعه که در شهر آنکارا انجام شده، نشان میدهد استفاده از پل معموالً بصورت یک عادت بوده و صرفاً یک رفتار تصادفی نمی باشد.
در این مطالعه بیان شده که عابرین پیاده تقاطع های همسطح دارای چراغ راهنما را به تقاطع های غیر همسطح ترجیح میدهند و به منظور ترغیب افراد به استفاده از تسهیالت مخصوص عابرین پیاده، محیط باید ویژگیهای نیمه اجباری از قبیل توپوگرافی و حصار داشته باشد. [13] مرکز ایمنی شغلی فنالند در یک کتاب تحت عنوان «کار کردن بطور ایمن در خارج از کشور» که برای شهروندان شاغل در خارج از کشور و یا شهروندان دارای سفر کاری خارج از کشور فنالند، تهیه شده به موضوعات سالمت، امنیت و ایمنی شغلی پرداخته شده است. در بخش ارزیابی ریسک این کتاب، از روش بوتای جهت تحلیل رویداد جراحت یا بیمار شدن در سفر خارج از کشور، استفاده شده است.
در تحلیل انجام شده تهدیدات - علتها - ، روشهای کنترلی پیشگیری کننده، پیامدها و روشهای کنترلی جبرانی با استفاده از دیاگرام روش بوتای بیان شده است. [14]آقای دکتر برگس-الیمریک، استاد عوامل انسانی از دانشگاه کوئینزلند استرالیا در یک قرارداد کاری با سازمان NIOSH، گزارشی تحت عنوان «تحلیل بوتای مرگ و میر معدن کاران برای شناسایی و اولویت بندی تکنولوژیهای کنترلی» تهیه نموده است. در این گزارش با استفاده از روش بوتای 517 مورد حادثه مرگ و میر معدن کاران که طی یک دوره زمانی ده ساله 2005 - الی - 2014 در آمریکا بوقوع پیوسته تحلیل شده است. در تحلیلهای بوتای انجام شده، 17 علت ذیل بعنوان علل مستقیم حوادث مرگ و میر رخ داده شناسایی شده است.
اپراتورهای بی تجربه یا آموزش داده نشده، کار روی تجهیزات برقی، نزدیک شدن افراد به دستگاههای سیار، دید محدود دستگاههای سیار، ناپایداری سقف، رسیدن غلظت متان به محدوده انفجار، کار کردن در ارتفاع یا روی نردبانها، کار کردن زیر بار معلق، منبع جرقه، گردوغبار زغال، مصرف دارو یا الکل، پارک کردن یا عملیات روی سطوح شیبدار، وضعیت ترمز، زمین یا دیوار ناپایدار، وضعیت یا طرح جاده، کارکردن زیر سقفهای فاقد حفاظ گذاری الزم، خستگی در این تحقیق، بیشتر بر کنترلهای تکنولوژیکی تمرکز شده تا کنترلهای مدیریتی مانند آموزش و دستورالعملها.
در تحلیلهای بوتای انجام شده، هم اقدامات کنترلی موجود و هم اقدامات کنترلی ممکن که می توانسته از حوادث مرگ و میر جلوگیری نماید، در نظر گرفته شده و این اقدامات - موانع - شناسایی شده به شرح ذیل است.موانع پیشگیری کننده - اقدامات کنترلی - : سیستم هشدار نزدیک شدن افراد به دستگاههای سیار، سیستم دوربین دنده عقب در دستگاههای سیار، سیستم غیرتماسی جهت ارزیابی شرایط الیه های داخل زمین، سیستم تخلیه متان، سیستم پایش از راه دور متان، سیستم پایش گردوغبار، پایش از راه دور نواحی ممنوعه، تجهیزات الکتریکی هشدار دهی، تست کردن ترمزهای اتوماتیک قبل از راه اندازی، استفاده از تکنولوژی پیش بینی انفجار موانع کاهنده - اقدامات جبرانی - : سیستم اینترالک شده تشخیص نزدیک شدن افراد به دستگاههای سیار و ثابت، سیستم اینترالک شده محدودیتهای نشستن،سیستم اطفاء حریق در دستگاههای سیار و نوار نقاله ها، سیستم کنترل عملیات، از راه دور در دستگاههای سیار، موانع انفجاری فعال، سیستم کنترل از راه دور تصویری در ماشین های معدن کاری مداوم، دستگاه تنفسی هوای فشرده یا دستگاه تنفسی خود تأمین کننده، اتاقک پناهگاه، سیستم سوراخ کردن و پیچ کردن از راه دور [15] در یک تحقیق تحت عنوان «تحلیل بوتای از اقدامات اجتنابی و کاهشی موجود در مفاد قانونی و سیاسی برنامه حفاظت از شیالت » که در کشور کانادا انجام شده، وقوع رویداد مرگ ماهی ها و تخریب زیستگاههای ماهی ها با استفاده از روش بوتای تحلیل شده است.
در این تحقیق بیان شده تحلیل بوتای یکی از تکنیکهای ارزیابی اثر بخش، در سیستم مدیریت کنترل است. تحلیل بوتای می تواند برای شناسایی شکافها، اقدامات اضافی یا تکراری موجود در استانداردها و دستورالعملهای جدید در ارتباط با برنامه حفاظت از شیالت بکار گرفته شود. [16]انجمن بین المللی اکتشاف دریایی - ICES - در یک گزارش تحت عنوان ارزیابی ریسک برای مدیریت فضایی، با استفاده از روش بوتای به ارزیابی اثرات تجمعی در دریا پرداخته و ذکر نموده روش بوتای می تواند منجر به درک بهتر ریسکها و پیامدهای ناشی از قصور در اکوسیستم شود.در این گزارش اثرات مختلف محیط زیستی ناشی از استخراج دریایی نفت با کمک روش بوتای، تحلیل شده است. [17]
