بخشی از مقاله
چکیده
توسعه شتابان شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه و تمرکز روزافزون جمعیت و فعالیتها در برخی از مناطق، توازن و تعادل منطقهای را برهم زده و به عنوان یکی از مشخصههای اصلی کشورهای جهان سوم درآمده است. این ویژگی را میتوان معلول سیاستهای رشد قطبی دانست که در نتیجه آن، بخش عمدهای از امکانات کشور در یک یا چند منطقه تمرکز مییابد و سایر مناطق در حاشیه میماند.
برای شکلگیری فضاهای مناسب و ایجاد توازن تعادل، علم برنامهریزی منطقهای مطرح میشود و اولین گام در برنامهریزی منطقهای، شناخت نابرابریهای در مراکز و نواحی مختلف است. بنابراین هدف از انجام پژوهشحاضر نیز، بررسی بررسی و شناخت ابعاد توسعه روستایی مانند؛ آموزشی و فرهنگی، بهداشتی و درمانی، تأسیسات زیربنایی، سیاسی و اداری، بازرگانی و تجاری و ارتباطات و حمل و نقل در شهرستانهای استان خوزستان به لحاظ برخورداری از خدمات و نیز رتبهبندی آنها با استفاده از تکنیک تصمیمگیری چندشاخصه الکتر، است.
در نهایت نتایج سطحبندی به تفکیک کلیه شاخصها با استفاده از نرم افزار ArcGIS، به صورت نقشه ارائه شد. نتایج حاکی از این است که شهرستان ایذه با داشتن بالاترین مقادیر در امتیازات - 0/928 - Fk,l و - 0/855 - Hk,l و نیز کمترین مقدار در امتیاز - 0/072 - Gk,l نسبت به تمام گزینهها، به عنوان توسعه یافتهترین شهرستان استان نیز در سطح اول شناخته شد. همچنین شهرستان آغاجاری با داشتن کمترین مقادیر در امتیازات - 0/007 - Fk,l و - -0/987 - Hk,l و نیز بیشترین مقدار در امتیاز - 0/993 - Gk,l به عنوان محرومترین یا توسعه نیافته ترین شهرستان استان به لحاظ برخورداری از امکانات معرفی شد.
مقدمه
جایگاه مناطق روستایی در فرآیند توسعه منطقهای کجاست؟ چرا مطالعات توسعه شهری و منطقهای به تراکم منابع و سرمایه در مراکز شهرها که نیروهای محرک رشد و نوآوری هستند، گرایش داشته اند و مناطق روستایی به جای آن که نقش تولیدی کشورها را ایفا کنند، دورتر از شهرها، نقش منفعل و بازمانده ای را بازی می کنند. آیا پژوهشگران و دانشگاهیان بر این عقیده اند که بحثهای توسعه شهری و توسعه روستایی به طور مجزا از هم انجام شوند؟
پاسخ چنین سوالاتی را میتوان در قالب استراتژیها و سیاستهای توسعه منطقهای پیدا کرد. از این رو، استراتژیهای توسعه منطقهای، نقشمهمّی در تقویت فعالیتهای اقتصادی و توسعه مناطق محروم و به دنبال آن، کاهش تضاد منطقهای داشتهاند. تخصیص منطقهای تسهیلات و اعتبارات عمومی را میتوان، گامی برای دستیابی به توسعه متعادل و کاهش نابرابریهای منطقهای مطرح کرد
همگرایی در توسعه مناطق، زمانیمحقّق خواهد شد که مناطق محروم و کمتر توسعهیافته با شتاب بیشتری نسبت به مناطق دیگر، رشد یابند و گرنه، ادامه روندهای موجود با تمرکز توسعه اقتصادی در مناطق توسعهیافته واگرایی و ناهمسانیتوسعه ملّی و منطقه ای را در پی خواهد داشت
به طور کلی، توسعه منطقه ای، به دنبال ایجاد شرایط و چارچوبی مناسب برای بهبود مستمر استانداردهای زندگی مردم، کاهش بیکاری، تنوع بخشیدن به فعالیتهای اقتصادی، افزایش سرمایه گذاری در بخش های خصوصی و دولتی، افزایش رفاه اقتصادی و در نتیجه توسعه پایدار اجتماعی و اقتصادی میباشد
با توجه به این مهم، رشد اقتصادی تنها هدف، راهبرد توسعه منطقهای نیست، بلکه، انسجام، عدالت اجتماعی، رفع محرومیت، پایداری و بهرهوری اقتصادی از مقاصد اصلی این راهبرد به حساب میآید
در سالهای اخیر، مطالعه نابرابریهای میان نواحی مختلف جغرافیایی و ابعاد گوناگون آن در کانون توجه تصمیم گیرندگان، برنامه ریزان و سیاست گذاران قرار گرفته است
با این حال، با افزایش تعداد مطالعات موردی از کشورهای در حال توسعه، گزارشهای مبنی بر شکست رویکرد توسعه پایدار برای دست یابی به محیط زیست، اقتصاد و جامعه آرمانی افزایش مییابند من جمله سازمانهای بینالمللی که در تحقیقات خود، به تعریف واژه توسعه پایدار به ویژه برای کشورهای در حال توسعه پرداختند؛ کنفرانس ریو در برزیل، برنامه پیشرفت و توسعه ملل متحد، برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد، برنامه اسکان بشر سازمان ملل متحد، برنامه توسعه هزاره سازمان ملل متحد. علاوه بر این، کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه، پس از فراگیر شدن واژه توسعه پایدار، مطالعاتی جهت ارزیابی اهداف این واژه که همانا حفاظت از محیط زیست، توسعه اجتماعی و اقتصادی است، انجام شد زیکِی
توسعه پایدار مقوله پیچیده ای است که بسیاری از بازیگران اعم از دولت ها، دانشگاهیان و سازمان های غیردولتی را برای پیشرفت و خودکفایی ملتها، درگیر خود میکند
لذا، تحقق توسعه پایدار منوط به اجرای مستمر برنامههای توسعه و در نتیجه، بهرهوری آتی از مزایای آن برنامهها است
در جوامع روستایی، ویژگیها، مسائل و مشکلات، منابع و امکانات، نیازها و اولویتهای خاص خود وجود دارد. به همین دلیل در چارچوب برنامههای توسعه ملی لازم است روستا را نیز به عنوان یک بخش خاص در نظر گیرد
در ارتباط با کشور ایران، اگر چه از سوی مدیران و تصمیم گیرندگان به طور متناوب موضوعاتی مانند برنامه ریزی روستایی، مدیریت روستایی، توزیع عادلانه امکانات، رفع محرومیت و بسیاری موارد مطرح شده است اما هنوز به طور جدی تمرکز برای حل مسأله صورت نگرفته است، زیرا با وجود سازمان های مختلف متولی در امور روستا نابرابریهای زیادی در مناطق روستایی کشور به چشم می خورد این امر به بهای عقب نگه داشتن مناطق دیگر و افزایش شکاف و نابرابری بین مناطق است. می توان به جرأت اظهار نمود که چنین وضعیتی بر اکثر قریب به اتفاق مناطق و استان های مختلف ایران حاکم است و استان خوزستان نیز از این قاعده مستثنی نیست
بنابراین میباید ضعف هر یک از شهرستانها از جهت شاخص های مختلف توسعه در سطح استان مشخص شود؛ این امر میتواند مبنای مناسبی برای توزیع خدمات برای مدیران محلی قلمداد شده و نیازمندیهای مناطق را در یک ارزیابی نسبی تعیین کرد و با بهرهگیری از دیدگاه آمایشی به توسعه فضایی هریک از شهرستان ها اقدام تا حداکثر استفاده مطلوب از منابع به عمل آید
در این راستا، برای آشنایی با وضعیت شهرستان های استان به لحاظ توسعه یافتگی، حدود هفت معیار انتخاب گردید و با استفاده از تکنیک تصمیم گیری چند شاخصه الکتر، درجه توسعه یافتگی شهرستان های استان مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
مبانی نظری
تحلیل فضایی، نوعی آنالیز جغرافیایی است که به توصیف الگوهای رفتار انسان در عرصه فضایی می پردازد - مای هیو، . - 57 :2005 این نوع تحلیل، مجموعه ای از تکنیکها را برای تجزیه و تحلیل پدیدههای جغرافیایی ارائه میدهد تا نتیجه آنالیز در آرایش فضایی پدیده های سطح زمین قابل مشاهده شود - فادرینگهام و راجرسون، . - 26 :2005 در تحلیل فضایی، کشف روابط میان دادهها و شاخص ها برای انجام تحلیلهای منسجم انجام میگیرد - اکبری، . - 71 :1394 با افزایش فراگیر دادههای فضایی، امکان واکاوی و تحلیل این دادهها فراهم شده است - کوان، . - 85 :2000 در واقع هدف از واکاوی داده های فضایی، کشف الگوهای فضایی و ارزیابی مناسبات
فضایی داده ها میباشد - آلاتریستا و همکاران، - 4 :2015؛ مانند بررسی روابط بین عناصر، عدالت اجتماعی و توسعه یافتگی - داراس و همکاران، . - 1895 :2015 نمود واقعی کنش ها و ارتباطات بین این دو واژه، در توزیع عادلانه تمامی مزایای اجتماعی مانند، آزادی و فرصت ها، درآمد، ثروت، احترام و پایگاه اجتماعی افراد می باشد مگر این که بحث از توزیع نابرابر برخی یا همه، به نفع و سود همه باشد
عدالت اجتماعی همراه با مدیریت نحوه مناسبات انسان با محیط خود و منابع در دسترس، دغدغه اصلی در فرآیند رسیدن به توسعه در معنی متعالی آن یعنی توسعه پایدار است. جامعیت و تعادل در برخورداری از معیارهای توسعه پایدار و آگاهی از روند پراکنش این شاخص ها امری است که امروزه در کشورهای در حال توسعه، به علت وجود نابرابری های موجود در میان مناطق در جهت دست یابی به توسعه متوازن به عنوان ویژگی بارز توسعه پایدار، امری ضروری می باشد
توسعه پایدار، به عنوان، رویکردی ایده آل از توسعه، دارای مفهومی بحث برانگیز، چند بعدی با ابعاد و جنبه های گوناگون اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی استبیگیا
امروزه توسعه پایدار، سرلوحه اصلی تصمیم گیری های مربوط به توسعه شده، که تداوم و همراهی با معیارهای انسانی ویژگی اصلی این نوع توسعه است
اگر توسعه پایدار، توسعه ای باشد که نسل کنونی را بدون به خطر انداختن قدرت و توانایی نسل های آینده در جهت برآوردن نیازهایشان، خشنود نماید ، آن گاه توسعه پایدار روستایی، فرآیندی می شود که ارتقاء همه جانبه زندگی روستایی را از طریق ترغیب و زمینه سازی فعالیت های همساز با قابلیت ها و تنگناهای محیط مورد تأکید می نماید
در حقیقت، توسعه پایدار روستایی عبارتست از توجه همزمان به ابعاد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و زیست محیطی و وحدت بین ابعاد به منظور بالا بردن سطح معیشت و رفاه روستاییان
فراهم آوردن شرایط حیات برای نسلهای فعلی و آینده با تأکید خاص بر بهبود و توسعه مستمر روابط انسانی و محیطی، افزایش رفاه اجتماعی ساکنین روستا - پامروی، - 5 :2002، نیز توانمندسازی و ارتقای ظرفیت اجتماع روستایی از مهم ترین اهداف توسعه پایدار روستایی می باشد
توسعه پایدار روستایی در تلاش است تا بین اهداف توسعه اجتماعی و اقتصادی و حفاظت از محیط زیست نوعی هماهنگی ایجاد کند. چنین تلاش و هدفی ممکن است، منجر به درگیری فعالان عرصه های مختلف شود و چالشهای جدی برای تحقق توسعه پایدار در روستاها ایجاد نمایند
لذا، توجه به این مسائل، قبل از انجام پروسه، برای تسهیل فرآیند تدوین استراتژی ها و سیاست های توسعه پایدار روستایی، ضروری است. علاوه بر این، تشکیل انجمن مرکب از کارشناسان و مقامات محلی می تواند، کمک شایانی جهت جمع آوری اطلاعات مربوط توسعه کشاورزی و حفاظت از محیط زیست مناطق روستایی به ارمغان بیاورد. چنین روندی موجب، مشارکت عمومی روستاییان در تصمیم گیری شود. استفاده از تحلیلهای تصمیم گیری، میتواند نقش پشتیبان را جهت برنامهریزی در امر توسعه پایدار روستایی بازی کند. از برترین تحلیلهای تصمیمگیری در این رابطه، میتوان از فنون تصمیم گیری نام برد
تکنیکهای تصمیم گیری چند شاخصه، فرآیند ارزیابی یکپارچه شاخصها، گزینهها برای رتبهبندی و تعیین اولویت در میان مجموعه ای از گزینههای به هم پیوسته میباشد
بهرهگیری از روشها و مدلهای تصمیمگیری مناسب که توانایی ترکیب شاخصهای متعدد را داشته و سطح توسعه مناطق را نمایش دهد، بسیار اهمیت دارد لذا تکنیکهای تصمیم گیری چندشاخصه، را میتوان ابزاری مفید و کارآمد جهت انتخاب، ارزیابی و اولویتبندی گزینهها دانست
روش شناسی
این پژوهش از نظر ماهیت، از نوع نظری - کاربردی و از لحاظ روش مطالعه، از نوع توصیفی- تحلیلی می باشد. گردآوری اطلاعات با استفاده از روش اسنادی– کتابخانهای یعنی؛ بهرهگیری از کتابها، مقالات، پایگاههای اطلاعاتی، پایاننامهها بوده است. اطلاعات آماری هم از طریق دادههای آماری سال 1390 موجود در بنیاد مسکن استان خوزستان جمع آوری شده است.
شکل :1 نقشه موقعیت استان خوزستان در تقسیمات کشوری ایران
تکنیک چندشاخصه به کار رفته در این پژوهش نیز روش الکتر است که در سال 1966 توسط سامسن، روی و بنایون مطرح گردید و به عنوان یکی از برترین فنون چندشاخصه ، مورد توجه قرار گرفت. اساس این مفهوم، روابط غیر رتبهای است یعنی لزوماً به رتبه بندی گزینه ها منتهی نمی شود بلکه ممکن است گزینه هایی را حذف کند. به عبارت دیگر، در این روش، گزینهها با استفاده از مقایسات غیر رتبه ای ارزیابی شده و از آن طریق گزینه های غیر مؤثر حذف می شوند
در واقع روش الکتر بر تجمیع اولویت ها و مقایسات زوجی گزینه ها استوار است - سینلی و همکاران، . - 140 :2014 کلیه مراحل این روش بر مبنای مجموعه هماهنگ و ناهماهنگ پایه ریزی می شود، به همین دلیل به آنالیز هماهنگی معروف است
الگوریتم رتبهبندی الکتر دارای مراحل ذیل میباشد:
- 1 نرمال سازی: در این مرحله، مقادیر ماتریس تصمیم مسأله با استفاده از نورم اقلیدسی به یک ماتریس بیمقیاس تبدیل میشود.
جهت دست یابی به اهداف پژوهش ابتدا معیارهای توسعه روستایی در 5 شاخص دسته بندی شده است و سپس برای نمایش فضایی سطوح توسعه روستایی، لایه شهرستانهای استان خوزستان، با اوزان شاخص ها در محیط ArcGIS 10.3 تلفیق داده شد و لایه های ارزش گذاری و هم چنین همپوشانی لایهها را تشکیل دادند. براساس تقسیمات کشوری، استان خوزستان تا پایان 1393 ، دارای 24 شهرستان بوده است.
محدوده مورد مطالعه این پژوهش را نواحی روستایی شهرستان های استان خوزستان تشکیل میدهد. مساحت این استان برابر 64/057 کیلومتر مربع است که از نظر وسعت، دهمین استان بزرگ کشور محسوب میشود و 3/94 درصد مساحت کل کشور را تشکیل میدهد. مطابق آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن، جمعیت استان خوزستان حدود 4/531/720 نفر میباشد که این مقدار، 6/03 درصد جمعیت از کل کشور میباشد. از این لحاظ خوزستان، پنجمین استان پرجمعیت کشور به شمار میآید
شکل :2 نقشه موقعیت شهرستانهای استان خوزستان
