بخشی از مقاله
چکیده
نقد و بلاغت از عرصه های مهم ادبی به شمار می روند. رشد و گسترش ادبیات مرهون تأملات ادبا و اندیشمندان این حوزه است. وجود ادبیات فاخر در کشور ما حاکی از آثاری ارزشمند در این زمینه است. نقد بلاغی یا نقد فنی که مبتنی بر اصول زیبایی شناسی کلام است در تاریخ ادب فارسی، خودنمایی می کند. آثار به جامانده نشان می دهد که کتب بلاغی فارسی بعد از تدوین کتب بلاغت عربی شکل گرفته و منتقدان کوشیده اند تا شواهد شعری فارسی و نظرات خود را به آن بیفزایند. هدف از این مقاله بررسی کتب بلاغی و منشأ پیدایش تقدو بلاغت در زبان فارسی است. برای رسیدن به این امکان تمامی آثار برجسته موجود به طور مستقیم بررسی شده و ویژگی های برجسته هر اثر و تأثیر آن بر آثار دیگر بیان شده است. بررسی سیر تطور بلاغت فارسی با اشاره ای به پیش از اسلام و با تأکید بر دوران اسلامی آغاز و تا دوران معاصر را در بر میگیرد. کیفیت این آثار متأثر از فضای فرهنگی و سیاسی زمان خود بوده و در دوران معاصر رویکردهای جدیدی دارد.
کلید واژه های: نقد، بلاغت، تاریخ ادبیات، فنون ادبی.
مقدمه
مطالعات بلاغی در تمدن ایرانی- اسلامی از زبان عربی آغاز می شود.بلاغت عربیدر عبور از مراحل چهار گانه پیدایش، رشد، شکوفایی و جمود حیات خویش،بیش ازهمه وامدار قرآن کریم و کشف علل اعجاز آن است و دیدگاه های بلاغی سایر ملل و عوامل دیگر، عناصری فرعیو زمینه ساز در تحول و رشد آن به شما ر می آیند.فارغ از اینکه این دانش، ریشه در فطرت آدمی داشته و از مشترکات حیات بشری است، با ظهور اسلام ، شعر جاهلی که آکنده از تعصبات و مفا خره ها و آیینه ی آمال و آرزوهای مردم بدوی آن روزگار بود، چندی بی رونق ماند. قرآن و اسلوب غریب و بدیع آن شاعران را به سکوت واداشت. با این حال توجه به بلاغت در خطابه و کلام پس از ظهور اسلام به برکت شیوه قرآن کریم و پیامبر اکرم رو به رشد و گسترش نهاد. درعصر اموی خطیبان واعظ از حیث زیبایی بیان به اوج رسیدند. با پیشرفت حیات عقلی اعراب دراین دوره، توجه به بلاغت سخن نه تنها درعرصه خطا به که درمجال شعر نیز افزایش یافت. - ضیف، - 23 :1383اما ازآنجا که امویان ، درصدد احیاء آداب و سنن جاهلیت و زنده کردن سیاست تبعیض نژادی بودند، - مطهری، :1380 - 11
توجه ای به تدوین علوم از جمله علوم زبانی نداشتند،زیرا اشتغال به علم را پیشه موالی و بندگا ن می دانستند. پس ازقیام ابو مسلم خراسانی و برانداختن حکومت اموی و تشکیل دولت عباسی، با غلبه ی عنصر ایرانی و نفوذ ملل غیرعرب در دستگاه خلفاء ،توجه به تدوین علوم آغازشد. - صفا، 1370، ج 88 /1 و - 90 در عصر عباسی اول که صد سال نخست خلافت عباسیان را شامل میشود،ملاحظات بلاغی گسترش چشمگیرییافت که از جمله علل آن،تحول نظم و نثر همپای حیات عقلی و مدنی آنان بود. ریشه این تحول به گفته شوقی ضیف"در حضور انبوه موالی و ایرانیانی است که زبان عربی را به خوبی آموختند و آن را به عنوان زبانی برای بیان احساسات و اندیشه هایشان بر گزیدند و در این زمینه مهارت بی نظیری از خود نشان دادند." - ضیف، . - 27 :1383 نحویان، ادبا، فیلسوفان و متکلمان همگی به این عرصه رو نهادند و دانش بلاغت را در زبان عربی شکل دادند.جمعی از این افراد اصالتا ایرانی اند. کسانی همچون. همزمان و البته با چند قرن فاصله اصول بلاغت و نقد به زبان فارسی تدوین شد. اگر چه ایرانیان پیش از اسلام نیز در این زمینه آثاری را به وجود آورده بودند. این مقاله به بررسی سیر تدوین آثار بلاغی به زبان فارسی و آثار برجسته آنمی پردازد.
پیشینه تحقیق
تاریخ تطور بلاغت و بدیع در زبان فارسی 3
در زمینه بلاغت عربی کتابی با عنوان »سیر تطور بلاغت « نوشته شوقی ضیف و ترجمه دکتر محمدرضا ترکی موجود است که به کتابهای عربی اختصاص دارد. در کتاب تاریخ ادبیات دکتر صفا، نقدادبی زرین کوب و آثار دیگر که در متن به آن ها ارجاع شده است اشاراتی پراکنده در باب ویژگی کتب بلاغی آمده است. اما در بررسی سیر این آثار و بیان ویژگی های هر اثر و آثار بلاغی معاصر تحقیقی صورت نگرفته است. این مقاله به تأثر از کتاب شوقی ضیف و منابع موجود دیگر فراهم شده است.
-1 دوران پیش ازاسلام
از آثارادبی ایران باستان، چیزی جزتعدادی کتیبه هخامنشی، اندرزنامه، کارنامه، اوستا وزند که همگی نشان ازادبی غنی و پرمایه دارند، باقی نمانده است. رواج موسیقی و شهرت خنیاگرانی نظیرباربد ونکیسا ازوجود شعروسرود درعهد ساسانی حکایت می کند. گاثهای زرتشت، قدیمی ترین سخن موزون درایران باستان است ودربعضی پند نامه ها ، نمونه هایی ازشعرپهلوی به چشم می خورد. ایرانیان باستان اززمان اشکانیان با معارف و آثارادبی یونان نیزآشنا بودند. بعد از اسلام تعدادی ازاین آثار، ازجمله منطق ارسطو اززبان پهلوی به عربی ترجمه می شود. کتاب کلیله ودمنه نمونه بارزی ازاهتمام ایرانیان به فرهنگ و آداب ملل دیگراست. اگرچه امروز ازآن دوران اثرمستقلی درباب نقد ادبی و معیارهای زیبایی سخن، باقی نمانده اما می توان وجود آن را مسلم دانست.
رواج مشاجرات مذهبی و کلامی میان موبدان وسایرادیان و مذاهب، یکی ازدلایلی است که قریحه نقادی رادرایران باستان تایید می کند. جاحظ به نقل از شعوبیه از کتابی به نام »کاروند« درباب بلاغت وسخنوری خبرمی دهد ومی نویسد:»من احب ان یبلغ فی صناعه البلاغه ویعرف وجوه الغریب ویتبحرفی اللغه فلیقرا کتاب کاروند1« - جاحظ،1992، ج . - 14 / 1 رساله ی پهلوی »آیین نامه نوشتن« را نیز شاید بتوان ازآثارمربوط به نقدادبی درزبان پهلوی به شمارآورد. - زرین کوب، - 184 : 1354 در سده های نخستین دوره اسلامی به ادیبان و دبیران توصیه می شدامثال و حکم بزرگمهر،عهداردشیر،کلیله و دمنه و توقیعات انوشیروان و خدای نامه را بخوانند. ابن ندیم عهدانوشیروان را عش البلاغه یا عین البلاغه نامیده است - تفضلی، - 314 : 1377 این عهد مجموعه بلاغت نامیده می شود. - همان - 222:
-2 دوران بعد از اسلام
