بخشی از مقاله
چکیده
هر ساله در سراسر دنیا حوادث طبیعی غیرمترقبه، خسارات جانی و مالی فراوانی را بجا میگذارد، در ایران شاید زلزله مهمترین حادثه طبیعی است که سالانه خسارات زیادی را به کشور وارد می کند. تجربه نشان داده است حتی در صورت پیشبینی زلزله، صرفاً تلفات جانی کاهش مییابد و تامین مسکن حادثه دیدگان امری اجتنابناپذیر میباشد. اولین قدم در برنامهریزی اسکان موقت در مرحله پیش از بحران، انتخاب مکان مناسب برایسکان است.
خصوصاً در مناطق شهری این امر اهمیت ویژهای مییابد چرا که در این مناطق به دلیل تراکم موجود و نبود فضای باز کافی انتخاب مکان مناسب برای اسکان امری مشکل خواهد بود لیکن در مناطق روستایی عموماً محدودیت مکانی کمتر بوده و در این گونه مناطق به دلیل کمبود نیروی متخصص و امکانات، بیشتر جنبههای فنی سرپناه، نحوه مشارکت مردم در ساخت و استفاده از مصالح بومی مطرح خواهد شد. در خصوص مکان اسکان نیز میتوان گفت 5 شاخص کلی مشخصات مکان موردنظر، دسترسی، فاصله از سازگاری ، شرایط طبیعی،خصوصیات مکانی و جمعیتی تعیین کننده میباشند. تبریز نیز به عنوان یکی از مهمترین و پرجمعیتترین شهر کشور بر روی چند گسل خطرناک قرار گرفته که احتمال وقوع زلزله را افزایش داده است.
طبق مطالعات صورت گرفته تعداد افراد بی خانمان محدوده مورد مطالعه تحقیق در بدترین حالت 171524 نفر خواهد بود. بر همین اساس و برمبنای معیارهای انتخاب شده و با استفاده از روش AHP در نرم افزار 7 GIS قطعه زمین در منطقه2 به مساحت تقریبی 60 هکتار به منظور اسکان موقت پناهجویان احتمالی انتخاب گردید.
واژگان کلیدی: اسکان موقت، مکانیابی،روش GIS -AHP ،زلزله ، بحران
مقدمه
زلزله یکی از سوانحی است که به سبب شرایط خاص جغرافیایی ، کشور ما را دائما مورد تهدید قرارد می دهد. بر پایه آمارهای رسمی در سال گذشته، 6 درصد تلفات انسانی کشور ناشی از زلزله بوده است و به طور میانگین هر سال یک زلزله 6 ریشتری و هر ده سال یک زلزله به بزرگی 7 درجه در مقیاس ریشتر در کشور رخ می دهد.در حقیقت پس از وقوع زلزله و سایر مخاطرات طبیعی برای محدود ساختن دامنه بحران ناشی از ان از یک طرف و عادی سازی اوضاع از طرف دیگر نیاز به رفتاری سازمان یافته است که فقط در صورت آمادگی قبلی کارایی و اثر بخشی لازم را خواهد داشت.
وقوع اینگونه حوادث طبیعی ، ضرورت برنامه ریزی - مدیریت بحران - بعد از حادثه که بتواند علاوه بر ایجاد مکانی مناسب از نظر کالبدی، امنیتی، اجتماعی و غیره، مکانی باشد که شان انسانی در آنها حفظ شود و بازگشت سریع به زندگی عادی را برای انسان های آسیب دیده را فراهم کند .شاید بتوان گفت لازمه دستیابی به چنین هدفی، برنامه ریزی قبل از وقوع بحران و حادثه در مناطق مستعد خطر است.
احتمال وقوع زلزله در تبریز نیز اجتناب ناپذیر است و آنچه که نگرانی ها را بیش از پیش می کند ، بزرگ شدن شهر ، گسترش حاشیه نشینی ، ساخت و ساز بر روی گسل ها و افزایش بیش از حد جمعیت در آن است. ریزش ساختمانهای بلند ،مسدود شدن گذرگاههای اصلی و فرعی ،انفجار و آتش سوزی خطوط و ایستگاههای سوخت رسانی - نفت، گاز، بنزین و گازوئیل - ، نشست قنات ها و حریم مسیل ها، از جمله موانعی است که در پیش بینی و استقرار تجهیزات و نیروهای پشتیبان دهنده گروه بحران در فضاهای شهری اهمیت می یابد.
این شهر به دلیل تمرکز جمعیتی و سرمایه ها ی اقتصادی و اهمیت شهر در ابعاد گوناگون از یک سو و به سبب قرار گیری در یک پهنه لرزه خیز از سوی دیگر، ضرورت و اهمیت مطالعه و برنامه ریزی دقیقی برای کاهش آسیب ها ی انسانی و اجتماعی ناشی از زلزله را طلب می کند. در این راستا بایستی به این واقعیت توجه نمود که رخداد برخی حوادث و اثرات آن ها به دلیل ارتباط متقابل انسان و محیط است و هر چند انسان در رخداد سوانح نقش اصلی ندارد، ولی به عنوان عامل تسریع کننده و تشدید کننده، نقش مهمی را ایفا می کند. بنابراین بایستی با برنامه ریزی و رعایت اصول و استانداردها ، سهم انسان را در رخداد یا اثرات حوادث کاهش داد.
با توجه به اینکه اصلی ترین نیاز آسیب دیدگان ناشی از مخاطرات داشتن یک سرپناه است و نمی توان بعد از وقوع حادثه، به سرعت مکانهای مناسب برای آسیب دیدگان را تهیه دید .باید قبل از وقوع چنین بحران هایی، مکانهای مناسب از نظر - دسترسی به کاربریها و امکانات کالبدی، داشتتن امنیت، دوری از مناطق مخاطره خیز و غیره - را برای آسیب دیدگان فراهم کرد. ولی تجربه نشان داده است که در ایرانمعمولاً مکان-گزینی برای اسکان موقت آسیب دیدگان به صورت تجربی پس از بروز سانحه و بدون درنظرگرفتن استانداردهای لازم توسط سازمانهای امدادرسانی انجام میگیرد .
بدیهی است عدم رعایت مکانگزینی صحیح ممکن است فاجعه دیگری حتی به مراتب وخیم تر از سانحه اولیه به دنبال داشته باشد. که البته تنها با ایجاد و یا افزایش تعداد این مراکز نمی توان به اهداف مدیریت بحران دست یافت .یکی از راههای اصلی دست یابی به این امر توجه به اهداف توسعه پایدار در نحوه مکان یابی این مراکز است. در همین راستا، انتخاب مکان مناسب برای استقرار این پایگاه ها، مطالعه و بررسی همه جانبه ای را می طلبد؛ زیرا احداث پایگاههای مذکور در موقعیت های مناسب، سبب افزایش کارایی و بهره وری بیشتر آن در جهت دست یابی به اهداف مورد نظر، به خصوص در شرایط بحرانی است.
از این رو، تحقیق حاضر با درنظرگرفتن مراحل مدیریت بحران یک منطقه بحران زده، بر آن است تا مکانهای بهینه اسکان موقت آسیب دیدگان از بحران های احتمالی را برای منطقه 2 شهرداری تبریز، مورد پیش بینی قرار داده و با تلفیق برنامه ریزی صحیح و علمی، مدیریت بحران را با ایجاد تسهیلات لازم جهت شناخت مکانهای مناسب اسکان موقت یاری کند؛به طوری که در صورت وقوع سانحه، امکان برقراری سریع اردوگاهها برای مردم آسیب دیده میسر شود.
اهمیت و ضرورت تحقیق
یکی از مسائلی که همواره مورد توجه سازمان های مسئول در مدیریت بحران قرار دارد، انتخاب مکانی جهت استقرار اضطراری یا موقت جمعیت های آسیب دیده از سوانح است. در ایران معمولا مکان گزینی برای اسکان موقت شهروندان به صورت تجربی پس از بروز سانحه بدون در نظر گرفتن استانداردهای لازم توسط سازمان های امداد رسانی انجام می گیرد. در شهرها مخصوصا کلانشهر ها مسئله اسکان موقت اهمیت بیشتری پیدا می کند، زیرا در زمان اسکان موقت، وسعت مناطق با سطح خرابی گسترده، در مناطق شهری به مراتب بیشتر از مناطق روستایی است .
مکان یابی جهت اسکان موقت، قبل از وقوع سانحه و در مرحله برنامه ریزی می تواند کمک شایانی کند تا مدیران پس از وقوع سانحه برنامه عملیاتی مدون داشته باشند. بدیهی است عدم رعایت مکان گزینی صحیح ممکن است فاجعه دیگری حتی به مراتب وخیم تر از سانحه اولیه به دنبال داشته باشد انجام این پژوهش به دلایل زیر ضروری به نظر می رسد:- سانحه خیزی شهرتبریز و رخداد زلزله های مکرر ویرانگر دراین شهر درچند سده اخیر؛- فقدان یک الگوی کارآمد برای برنامه ریزی و مکان گزینی اسکان موقت پس ازسانحه درتبریز؛ -ناشناخته ماندن مکانهای اسکان موقت پس ازسانحه در تبریز.
پیشینه تحقیق
در رابطه با موضوع تحقیق ،تحقیقات متعددی چه در داخل و چه در خارج از کشور انجام شده اما برای محدوده مورد مطالعه با عنوان مکان یابی مراکز امداد رسانی - در شرایط وقوع زلزله - تحقیقی صورت نگرفته که د راین قسمت به چند مورد از تحقیقات مشابه اشاره می شود. زبردست و محمودی در سال 1384 در مقاله با عنوان مکان یابی مراکز امداد رسانی - در شرایطوقوع زلزله - با استفاده از GIS و روش ارزیابی چند معیاری AHP پرداخته و به این نتایج دست یافته است: در پژوهش مورد نظر، با استفاده از روش AHP به مکان یابی مراکز امداد رسانی جهت انجام عملیات نجات در شرایط وقوع زلزله در منطقه 11 شهرداری تهران و میزان آسیب پذیری آن در مقابل زلزله احتمالی، پرداخته شده است.
در مطالعه دیگری، اسلامی نیزدر سال 1385 پژوهشی با عنوان مکان یابی مراکز امداد و اسکان در منطقه یک شهرداری تهران به منظور تعیین مکان های مناسب برای استقرار مراکز امداد رسانی پس از وقوع بحران به ویژه - زمین لرزه - ارایه کرده است .
در این پژوهش معیارهای مکان یابی مراکز امداد و اسکان را مشتمل بر چهار شاخص ایمنی، کارایی، اثر بخشی و مجهز بودن می داند .وی عناصری چون خطرات طبیعی، کانون های خطرساز انسان، شبکه معابر، آسیب پذیری حوزه ها، مناسب بودن زمین، نزدیک بودن به مراکز درمانی، ایستگاه های آتش نشانی و مراکز نظامی و انتظامی را بر اساس شاخص ها تقسیم بندی کرده و سپس با در نظر گرفتن استانداردهایی متعارف برای لایه های اطلاعاتی و با بهره گیری از سیستم اطلاعات جغرافیایی، بهترین مکان ها را برای استقرار مراکز امداد و اسکان تعیین نموده است.
در مقاله ای تحت عنوان" مکان یابی اسکان موقت با استفاده از GIS "به مسئله تعیین معیارهای مناسب برای مکان یابی اسکان موقت سانحه دیدگان زلزله پرداخته اند .ایشان برای دستیابی به این هدف و همچنین مشخص کردن مکان ها ی بهینه جهت اسکان موقت منطقه یک شهرداری تهران را مورد مطالعه قرار داده اند و در نهایت، سیزده معیار اصلی و تعدادی معیار فرعی تدوین شده که درمجموع بیست و چهار معیار را شامل می شود، معرفی کرده است
بر اساس محاسبات صورت گرفته در نرم افزار Arc GIS ،مکان هایی را به عنوان مکان ها ی ایده آل اسکان موقت سانحه دیدگان در منطقه یک شهرداری تهران معرفی می نمایند.حبیب و دانش فر در سال 1391 در مقاله با عنوان مکان یابی مراکز امداد رسانی و اسکان موقت پس از وقوع بحران - زلزله - بوسیله GIS - نمونه موردی ناحیه 6 منطقه 5 شهرداری تهران - پرداخته و به این نتایج دست یافته است.
